ВМРО - соэдавање и дело

<span lang="EN-US">КРЛЕЖА ДО МАКЕДОНЦИТЕ: РАСЧИСТЕТЕ СО
ВМРО</span>

<span lang="EN-GB"><!--[if gte vml 1]><v:shape id="_x0000_t75"
coordsize="21600,21600" o:spt="75" o:preferrelative="t" path="m@4@5l@4@11@9@11@9@5xe"
filled="f" stroked="f">
<v:stroke joinstyle="miter"/>
<v:ulas>
<v:f eqn="if lineDrawn pixelLineWidth 0"/>
<v:f eqn="sum @0 1 0"/>
<v:f eqn="sum 0 0 @1"/>
<v:f eqn="prod @2 1 2"/>
<v:f eqn="prod @3 21600 pixelWidth"/>
<v:f eqn="prod @3 21600 pixelHeight"/>
<v:f eqn="sum @0 0 1"/>
<v:f eqn="prod @6 1 2"/>
<v:f eqn="prod @7 21600 pixelWidth"/>
<v:f eqn="sum @8 21600 0"/>
<v:f eqn="prod @7 21600 pixelHeight"/>
<v:f eqn="sum @10 21600 0"/>
</v:ulas>
<v:path o:extrusionok="f" gradientshapeok="t" o:connect="rect"/>
<o:lock v:ext="edit" aspectratio="t"/>
</v:shape><v:shape id="_x0000_i1025" ="#_x0000_t75" alt="" style='width:315pt;
height:132pt;mso-wrap-distance-left:3.75pt;mso-wrap-distance-right:3.75pt'>

</v:shape><![endif">--><!--[if !vml">--><!--[endif">--></span>

<span><span lang="EN-GB">Ексклузивно: белешките на
големиот енциклкопедист за македонските одредници во Енциклопедија на
Југославија</span></span>

<span lang="EN-GB">Пишуваат: Људмил Спасов и Александар Спасов</span>

<span lang="EN-GB">Последниве месеци македонската културна и политичка јавност
интензивно се занимава со прашањето на првата македонска енциклопедија. Како
што е познато, нејзиното неодамнешно ,,несреќно” издание предизвика големи
бури, Последниве месеци македонската културна и политичка јавност интензивно се
занимава со прашањето на првата македонска енциклопедија. Како што е познато,
нејзиното неодамнешно ,,несреќно" издание предизвика големи бури, полемики
и многу недоразбирања. Доколку ваквите полемики се ограничија меѓу стручната и
научната јавност, нештата ќе се задржеа во рамките на вообичаените дебати,
познати по повод на излегувањето на повеќе енциклопедии во минатото и
сегашноста.

Кај нас, полемиките добија поинаков тек. Најнапред се случи промоција со
нагласена политичка помпа што се граничеше дури и со невкус за ваков вид на
настани. Сепак, внимателниот и упатениот набљудувач, релативно лесно, можеше да
забележи извесен триумфализам, кој во наши македонски услови често доведува до
перипетии во развојот на натамошните настани. Тоа и се случи: првото читање на
енциклопедијата од пошироката јавност извади на јаве повеќе спорни определници
за настани, личности и заедници во македонското минато и сегашноста. „Шиптарите“,
„Планинците“, „НАТО агресорите“, повеќе од 100 реда за премиерот „реформатор,
државник и визионер“, две страници за редакторите на енциклопедијата, десетици
редови за членови на потесните семејства на членовите на редакцијата,
несоодветното третирање на повеќемина личности и настани од македонската
културна и политичка историја ја вжештија полемиката до степен на вулгарна
меѓупартиска и, што е пострашно, меѓуетничка и меѓурелигиозна пресметка. На
тимот кој го подготвуваше изданието му беа потребни осум години бавна работа и
само шест месеци јуришничка акција за да произведе толкав хаос каков што не
паметиме од „научните“ проекти за поделба на Македонија и размена на население
од 2001.

ПОЛЕМИКА Игнорирањето на првите искри во полемиката што се разви,
немањето објаснување за изворите, целите и мотивите за составувањето токму
такви или онакви определници, беше одличен терен за непотребното политизирање
на науката и доволен простор за промоција на радикални идеи од страна на
политички маргинални групи и здруженија. Она што требаше да биде македонска
гордост се претвори во уште едно прашање за политички компромиси и пазарења.
Дополнително, се отвори простор за лични пресметки и напади од страна на
„незадоволни бардови“, кои од само ним познати причини, сметаа дека се
недоволно застапени. Првото издание на првата македонска енциклопедија, за жал,
создаде по кој знае којпат, горчливо чувство дека она што во „нормалните“
општества е исклучок кај нас е правило и обратно.

Целта на овој текст не е дополнително вулгаризирање и вжештување, на и онака
забревтаните чувства, токму обратно.

</span><!--[endif">--><span lang="EN-GB">Еден од авторите на текстов (Људмил Спасов) неодамна имаше чест да
присуствува на промоцијата на последните два тома на Хрватската енциклопедија
во Загреб. Пред промоцијата, за да се дополни мигот, беше издаден последниот
број на списанието „Коло“ на Матица Хрватска. Списанието е посветено на
оставнината на Мирослав Крлежа, односно на избор од неговите лични забелешки
при подготовката на изданијата на Енциклопедијата на Југославија. Со оглед на
тестаменталната волја на Крлежа која налагаше по неговата смрт (1981 г.) целата
негова ракописна оставнина да биде депонирана во Националната и универзитетска
библиотека на Хрватска и да биде обработувана и користена дури по протекување
на 20 години од смртта на писателот, архивата започна да се обработува дури во
2003 година. Предмет на обработка беше делот (најголем) која по авторовата смрт
е депониран во Библиотеката. Еден помал дел се наоѓа во Хрватската академија на
науките и уметностите (ХАЗУ), а друг во неговиот стан, сега дел од Музејот на
Град Загреб.

Личните забелешки претставуваат посебен вид авторско дело и најчесто поради
нивната несреденост, се исклучително тешки за обработка и систематизирање. Како
што нагласуваат уредниците на изданието, а и делумно се оградуваат,
„презентираната граѓа во изданието е обработена стручно и одговорно, но ниту
приближно на стандардите за критичка обработка. Останува под прашалник до
колкав степен забелешките можат да се сметаат за довршен и авторизиран текст на
Крлежа“. Но, токму таквите лични забелешки, но и личноста на Крлежа, беа
исклучително интересно четиво за авторите на овој текст, па затоа веруваме дека
претставувањето на забелешките ќе биде еднакво интересно, ако не и поинтересно,
за македонските читатели и особено за македонските енциклопедисти, а еве и
зошто.

Имено, еден не мал дел од забелешките на Крлежа се однесуваат на определниците
за Македонија (историја, култура, јазик, политика) и за Македонците и другите
од Македонија, а пристигнувале главно од автори - Македонци.

Зошто забелешките кон Енциклопедијата на Југославија токму од Крлежа? Мирослав
Крлежа освен што е познат како исклучителен писател и интелектуалец, беше и
долгогодишен директор на Лексикографскиот завод во Загреб и главен редактор на
најзначајната енциклопедија во поранешна Југославија, а тоа е токму делото со
едноставен наслов „Енциклопедија на Југославија“.

Социјалистичка/Народна Република Македонија како членка на југословенската
федерација беше, се разбира, застапена во оваа енциклопедија, а со оглед на
фактот дека посебна „Енциклопедија на Македонија“ никогаш не беше издадена,
оваа Енциклопедија беше и единствената македонска енциклопедија.

Улогата и положбата на Мирослав Крлежа во југословенските културни, уметнички и
воопшто интелектуални кругови не беше воопшто случајна. Имено, Крлежа беше
близок и човек од доверба на тогашниот југословенски политички врв, особено на
Тито. Долгите партии шах со Маршалот и честите престои на Бриони, како и
блискоста со тогашната југословенска прва дама, го чинат Крлежа исклучително
релевантна политичка фигура не само на тогашниот „двор“, туку и во сите
позначајни културни збиднувања. Со оглед на општественото значење на едно такво
грандиозно дело како што е „Енциклопедијата на Југославија“, редакциските
забелешки на Крлежа не беа од „формален“ карактер, туку беа еден вид „конечна
проверка“ пред нивното објавување.

Улогата на Крлежа на некаков „комесар за култура“ воопшто не е во спротивност
со неговиот особен интелект и познавања, ниту со неговото изострено чувство за
политичката реалност, карактеристично само за човек кој е свесен за
сопствената, меѓу другото, и политичка улога, во составувањето на делото што
требаше да ги обедини „братските народи и народности“ во сложен историски,
етнички и религиозен контекст каков што постоеше во СФРЈ. И покрај ваквата
„цензура“, „Енциклопедијата на Југославија“ останува лексикографско дело со
многу избалансиран пристап кон различните видувања на минатото и сегашноста, а
сепак опстојувајќи на патеката на вистината и објективноста. Ако се земе и
луцидниот стил на пишување својствен на големите умови, како и интелектуалната
иронија до сарказам карактеристична за личните белешки и особено за личноста на
Крлежа, јасно е зошто овој избор од Крлежината оставнина, преставува вистинска
наслада и инспирација за читателите.

Значи, еве нешто избрано што пристигнало како определницата за историјата,
културата, јазикот, политиката и личностите од тогашната „братска“ република
Македонија до главната редакција на чело со Мирослав Крлежа?

На пример како е обработен султанот Абдул Хамид? Познато е дека османслискиот
султан Абдул Хамид (19 в.) бил омразен од страна на христијанското население и
тој жестоко ги прогонувал национално-ослободителните движења, меѓу кои и
Македонската револуционерна организација.

Свестен дека и во неговото време уште важеше максимата дека „Турците се виновни
за се'“, (Крлежа) и дека уште се живи сведоците на „абдулхамидовштината“,
Крлежа го прибележува следново: „ Кога станува збор за вакви владетели од
непосредното минато, што како владетели над јужнословенските земји ја
покажуваат формулата на социолошката тромавост и кои се однесени од сцената
како одвишни, тогаш освен сиромашните лексикалии, треба сепак да се даде една попластична
слика на проблемите за кои станува збор во алфабетската единица“. Значи, Крлежа
од авторите на определниците, бара да излезат од стереотипните прикази, на
пример од словенофилски позиции, туку своите мисли да ги потврдат со факти,
пред с?, преку цитати од тогашната коресподенција на јунаците на настаните од
двете завојувани страни.

Крлежа се спротиставува во определниците да се тргнува од текстовите на
„докажаните“ авторитети, што значи дека бара од авторите да даваат избалансиран
заклучок. Ова значи дека Крлежа зборуваше во средината на минатиот век за
пристап, кој не така одамна, како предлог од нашите пријатели од Европа за
„заеднички вредности“ во историјата, од страна на некои наши авторитети беше
оценет за најнов изум за прекројување на вистината од страна на „западните
тајни кругови“.

Кога се обработува определницата врховисти, Крлежа бара од македонските
историчари да ја објаснат суштината на упадот на врховистите во ВМРО. До Крлежа
стигнала фразата „терористичката гарнитура на врховистите кои го злоупотребија
името ВМРО“. Крлежа вели „треба да и' се напише на македонската редакција да ги
конкретизира овие свои тврдења“. Па, уште вели: што беше тоа што „врховистите
го преземаа како своја платформа и во што се состоеше подметнувањето“? Ако претходно
во определницата било тврдено дека ВМРО е организација со широка поддршка меѓу
Македонците и прифатена од народот, Крлежа се запрашува на кој начин
врховистите успеале да ја преземат платформата на ВМРО. Инсистира да се укаже
на разликите меѓу концепцијата на еден Сандански и Делчев од една страна и
Александров од друга, како и што од таа концепција се губи под ножевите на
Александров?

Кога сме кај Тодор Александров определницата пристигната од македонската
редакција до Крлежа вели дека „Тодор Александров е македонски просветен
работник-врховист“!? Крлежа е отсечен во третирањето на ваквата формулација:
„ВМРО за нашата историја претставува многу заплеткан и крупен политички
проблем, кој не може во нашата Енциклопедија да се третира на ваков начин. Оваа
реакционерна терористичка организација треба да се обработи како посебна
единица и во рамките на оваа единица историски објективно да се опише улогата
на Тодор Александров, во секој случај несразмерно попластично, од она како што
успеал тука авторот целосно да ја замагли“.

Во однос на одредени непрецизности, па и неточности кои пристигнувале во
определниците од македонската редакција, мошне интересен е делот за Богомилите
(временски подалеку во историјата од ВМРО). Крлежа жестоко реагира: „се' што е речено
за Богомилите - ништо не е точно! Лаицизацијата на црковната хиреархија никаде
не успеала. Тоа треба да се престилизира! Аријанството на Балканот трае уште од
претхристијанските денови на овој ист терен и тврдокорно се одржува с? до
втората половина на 15 в.“

Кон забелешките за Богомилите еве и неколку лични „импресии“ на Крлежа стекнати
во соработката со пишувачот на определницава „Некој напишал забелешка:
Библиографијата треба да се ограничи на целосни прегледи!! Бидејќи ја дал таа
директива пишувачот на истите редови се прашува кој ќе ја изврши? Никој не ја
изврши! Јас би ја оставил таква каква што е и тоа од причина што кај нас нема
никој да ја изврши, што се гледа од досегашното негативно искуство“!

Во однос на српската колонизација на Македонија, Крлежа од контекстот на
доставената определница стекнал впечаток дека во Вардарска Македонија практично
е целосно сменет етничкиот состав!? Во овој случај Крлежа како повеќе да верува
во опстојувањето на Македонците од самиот автор, па вели: „(авторот) наведува
една конкретна бројка: во Македонија се населени околу 4.000 колонистички
семејства. Тоа и не е толку многу, а треба да се каже и во кој временски
период, бидејќи ако овие 4.000 семејства се единствен успех на колонизацијата,
тогаш во тоа се гледа дека во трајноста на ваквиот потфат не верувале широките
маси“.

</span><!--[if gte vml 1">><v:shape id="_x0000_s1028" ="#_x0000_t75" alt=""
style=':;margin-left:-90pt;margin-top:-651.55pt;width:150pt;
height:225pt;:251659264;mso-wrap-distance-left:7.5pt;
mso-wrap-distance-top:7.5pt;mso-wrap-distance-right:7.5pt;
mso-wrap-distance-bottom:7.5pt;mso--horizontal-relative:text;
mso--vertical-relative:line' o:allowoverlap="f">
<v: =":///C:\DOCUME~1\user\LOCALS~1\Temp\msoclip1\01\clip_003.jpg"
o:title="1943B15DF3180441B02C920AB2EED0C4"/>
<w:wrap ="square"/>
</v:shape><![endif">--><!--[if !vml">--><!--[endif">--><span lang="EN-GB">Во однос на една друга колонизација (на Егејска Македонија) Крлежа,
според нашиот впечаток, е прилично неправичен кон трагедијата на Егејските
Македонци. Сакајќи реално да ги прикаже објективните околности во кои се нашло
грчкото население во Мала Азија по грчкиот пораз во грчко-турската војна (1922
г.), тој создава впечаток кај нас дека премногу едноставно „историски“ се
третира една многу посистематска и пообмислена политика на грчката држава за
менување на етничкиот состав на Егејска Македонија преку насилно раселување на
македонското население. Имено, Крлежа констатира дека „кога Кемал-Паша фрли во
море милион и пол грчки колонисти -староседелци, Егејска Македонија останала
единствена педа земја за сместување на овие бродоломци и бескуќници. Грчките
власти ја употребиле оваа катастрофа за хеленизација на Егејска Македонија, што
вака брзо и олку успешно не би им тргнало од рака без масовната имиграција“.

Во определницата за војводата Михаил Апостолов-Попето, инаку подофицер на
бугарската армија, но вклучен во акциите на ВМРО (се приклучува на активностите
на Македонскиот комитет во Софија), Крлежа препознава тивко подгрејување на
локалниот („републички“) национализам во Македонија. Во духот на времето тој
заклучува: „на тие работи треба особено будно да се внимава и сите
револуционери од македонскиот сектор да се дадат на ревизија. Принципиелно
важно! Би било добро целиот материјал за наведените лица да се прати на
ревизија на ЦК СКМ.“

За крајот на овој дел, но можеби како најважно, треба да се споменеме статусот
во македонската историја кој Крлежа му го доделува на Крсте Петков Мисирков. Во
забелешките кон повеќе определници посветени на Македонија, Крлежа не ја крие и
својата лична склоност и голема почит кон дејноста на Мисирков. Крлежа вели:
„да се врати на редакцијата повторно да го обработи овој дел. Премногу е тенко
и стереотипно. Мисирков е најзначајната македонска појава не само кај
Македонците туку и во јужнословенски размери, на еден широк простор меѓу
Бугарите и другите народи. Човекот е видовит, мудар, далекувиден, еден вид
планер за иднината, еден од создавачите на македонскиот јазик, целиот живот
пливал спроти струјата, во секој поглед е една интересна личност. Да не се
заборави факсимил на неговите изданија како и на неговите фотографии“.
„Мисирков е најмаркантната појава во најновиот период на македонската
национална свест. Може да се каже дека неговите формулации го антиципираат
развитокот на националната свест и јазикот за цели 50-60 години однапред и
затоа на личноста на Мисирков треба да ? се посвети многу поголемо внимание
токму зашто треба пластично да се покаже значењето и вредноста на неговата
појава“.

(Људмил Спасов, професор на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ Скопје
Александар Љ. Спасов, помлад асистент на Правниот факултет „Јустинијан Први“
Скопје)</span><!--[if gte vml 1]><v:shape id="_x0000_s1026" ="#_x0000_t75" alt=""
style=':;margin-left:-90pt;margin-top:-541.15pt;width:150pt;
height:225pt;:251657216;mso-wrap-distance-left:7.5pt;
mso-wrap-distance-top:7.5pt;mso-wrap-distance-right:7.5pt;
mso-wrap-distance-bottom:7.5pt;mso--horizontal-relative:text;
mso--vertical-relative:line' o:allowoverlap="f">
<v: =":///C:\DOCUME~1\user\LOCALS~1\Temp\msoclip1\01\clip_002.jpg"
o:title="6839A1E8BA7E8E4E8C5086E050804336"/>
<w:wrap ="square"/>
</v:shape><![endif]--><!--[if !vml]-->