1. Митрополит Теодосиј (Гологанов) - грчки јеромонах

Световното име на митрополитот Теодосиј е Васил Гологанов. Роден е на 7 јануари 1846 во село Трлис, Неврокопско (денес Гоцеделчевско) ^{#sdfootnote1sym - 1} во свештеничко семејство. Татко му Илија Гологанов бил свештеник и учител во ќелијното македонско-словенско селско училиште ^{#sdfootnote2sym - 2} .

Васил се родил слеп и според народната традиција бил ветен на Бога т.е., децата со физички недостаток биле испраќани во манастир каде ја чувале манастирската стока или извршувале друга манастирска работа. Но, таткото на Васил, образуван човек, не сакал неговиот син да замине веднаш во манастир и да остане илитерат, туку сакал да го школува.

Во овој период (средина на XIX век) грчкиот силогос од Серес со помош на турската месна власт се потрудил да ги затвори сите македонско-словенски училишта ^{#sdfootnote3sym - 3} и да отвори грчки, па така и во селото Трлис македонско-словенското ќелијно училиште било затворено, а на негово место отворено патријаршиско (грчко) и бил доведен грчки учител. Трошоците за издржување на учителот требало да бидат на терет на селаните ^{#sdfootnote4sym - 4} . Револтиран од затворањето на словенското училиште Илија Гологанов со семејството се преселил во Серес, а Васил во 1860 бил испратен во манастирот „Св. Јован Претеча“ - Серско.

Овој манастир располагал со богата библиотека на грчки книги и претставувал расадник на грчката култура во тој период. Под влијание на грчкото образование младиот Васил по завршувањето на образованието од манастирот излегува како голем љубител и подржувач на грчката култура. Ова не поминало незабележано од страна на грчкиот митрополит, па набргу Васил бил замонашен при што го добил монашкото име Теодосиј ^{#sdfootnote5sym - 5} .

Во овој период македонското национално движење полека почнало да се манифестира и во Серската област, па така покрај повторното отворање на македонските училишта почнува и повторно богослужење на црковнословенски јазик. Игуменот на манастирот „Св. Јован Претеча“, архимандритот Исаиј кој бил и роднина на Теодосиј, дозволил да се богослужи на црковно-словенски во манастирот, а самиот тој со неколкумина собраќа од манастирот почнал да собира преданија за Паисиј Хилендарски и неговата „Словено-болгарска историја“.

Теодосиј кој сè уште се наоѓал во манастирот иако љубител на елинизмот гледал со оправдување на овие дејствија од страна на игуменот, па по своето ракополагање за јероѓакон и самиот служел на црковно-словенски ^{#sdfootnote6sym - 6} , дури и се обратил до Серскиот митрополит барајќи официјална дозвола за служење на богослуженијата на црковно-словенски јазик. Молбата била одбиена.

Четири години по своето стапување во манастирот Теодосиј бил ракоположен за јеромонах (1864) од страна на митрополитот Прокопиј и поставен за игумен на еден помал манастир во близината на Срез, воедно у го продолжил своето образование во серската класична гимназија.

Во овој период борбата за еманципација од Цариградската патријаршија во Серско се засилила. Ова може делумно да се припише и на српскиот пропаганден агент Стефан Верковиќ кој на неколку пати престојувал во Серес и околината (1844, 1857, 1862, 1864). Интересно е што на почетокот од својата пропагаторска дејност Верковиќ бил во конфликт со младиот Теодосиј кој иако богослужел на црковно-словенски, сепак ги бранел позициите на Цариградската патријаршија. За ова Верковиќ во едно свое писмо вели: „Наместо да ме помага [з.н. се однесува на Теодосиј] во борбата со грцизмот, тој ме клевети кај грчкиот владика во Серес“ ^{#sdfootnote7sym - 7} . Но, како што сведочи и самиот Верковиќ ова се менува во 1865 кога Теодосиј заедно со Дионисиј Москов од село Горно Броди активно се вклучуваат во македонското национално движење. Нивната дејност се манифестирала преку борбата за отворање на македонски училишта и замена на грчкиот со црковно-словенскиот јазик при богослуженијата. Теодосиј повторно се обидел да добие одобрение од серскиот митрополит, но повторно неговите барања биле одбиени. По ова, тој ја интензивирал својата соработка со македонското национално црковно-просветно движење од Серес и Неврокоп, каде што истото било посилно, и бил посредник помеѓу нив и македонската емиграција од Цариград.

Како практична манифестација на овие движења во 1868 селскиот првенец Хаџи Димко од село Горно Броди побарал од Серскиот митрополит воведување на словенскиот јазик во македонските училиштата. Ова барање било подржано пред митрополитот и од страна на Теодосиј кој во тоа време е игумен на манастирот „Св. Јован Претеча“. Како и сите досегашни и оваа молба била одбиена, па селаните од село Горно Броди без дозвола од митрополитот во селското училиште го повикале учителот Ѓорѓи Иванов и го вовеле мајчиниот македонски јазик. Ова како да го охрабрило Теодосиј, па и тој без дозвола од митрополитот Неофит во манастирското училиште го вовел покрај грчкиот и црковно-словенскиот јазик, а при тоа стипендирал триесетина македонски деца од кои подоцна голем дел стануваат видни борци против грчката пропаганда ^{#sdfootnote8sym - 8} .

Поради ова серскиот митрополит Неофит се пожалил до Цариградскиот патријарх, за непослушноста на Теодосиј и другите македонски монаси од манастирот. Како одговор на дејствијата на Теодосиј серскиот силогос го забранил црковно-словенскиот јазик во манастирското училиште, а биле одземени и стипендиите на македонските деца. На нивно место биле доведени гркомански деца заедно со неколку грчки учители и свештеници. Голем број од македонските дејци биле наклеветени пред власта, а Верковиќ бил наклеветен пред Турците како српски и руски агент ^{#sdfootnote9sym - 9} . Против Теодосиј не била преземена никаква контра мерка, силогосот се плашел од народот кој го почитувал и сакал игуменот.

По репресивните мерки од страна на Мелничкиот и Серскиот митрополит, Теодосиј застанува отворено на страната на македонското национално црковно-просветно движење од Серес и Неврокоп. За таа цел патува по околните села: Христос, Елшени, Фрачештен и др., и ја критикува Цариградската патријаршија и нејзината елинизаторска политика, поради што на барање од серскиот митрополит Неофит Турците го фаќаат во село Фрачештен и го затвораат. Но, како што споменавме погоре авторитетот на овој македонски јеромонах меѓу народот бил голем. Во знак на протест целото македонско население од околните села ги затворило храмовите и се обратило до турските власти жалејќи се на грчките митрополити и свештеници и барало ослободување на Теодосиј ^{#sdfootnote10sym - 10} .

Под големиот протисок од страна на населението митрополитот Неофит побарал од власта да го ослободи Теодосиј, кој откако бил ослободен поради напнатата состојба во епархијата решил да замине додека состојбата не се смири. По совет од страна на Верковиќ, а со заложба на рускиот конзул во Пловдив и Јоаким Груев, Теодосиј заминал за Пловдив каде бил поставен за ефимериј при црквата „Св. Богородица“, а подоцна за игумен на Крчимскиот манастир „Св. Врач“ каде бил и во периодот на фрлање на шизмата ^{#sdfootnote11sym - 11} .

2. Митрополитот Теодосиј (Гологанов) - бугарски архимандрит

Со создавањето на Егзархијата на 28 февруари 1870 од страна на отоманската власт, доаѓа до промена на црковната јурисдикција во македонските епархии. Благодарение на Член 10 од ферманот со кој што е создадена Егзархијата и дадената можност на македонските епарии да можат да се одлучат под чија црковна управа ќе бидат, голем дел од нив се одлучуваат за Егзархијата како за словенска црква.

Но, во деловите од Македонија каде што патријаршиското влијание било посилно т.е., во јужните делови од Македонија, доаѓа до поделба на македонското население на патријаршисти и егзахисти во зависност од тоа за чија црковна управа се определиле. Најголема поделеност на македонското население се забележува во јужно-македонските епархии Серска, Драмска и Мелничка. Иако голем дел од населението сакало да се приклучи кон Егзархијата сепак нивната бројност била помалку од 2/3 од населението, па така овие епархии останале под јурисдикција на Патријаршијата. Треба да се напомене дека македонските црковно-училишните општини иако останале под јурисдикцијата на Цариградската патријаршија, неофицијално ја признавале јурисдикцијата на Егзархијата. ^{#sdfootnote1sym - 1}

За да го засили своето влијание во овие епархии Егзархијата во 1871 го испраќа во Серез бугарскиот учител Стефан Салганџиев со цел да отвори бугарско училиште и да формира егзархиска црковно-училишна општина. Нешто подоцна, од страна на Пловдивската црковна општина во Серез бил испратен и Теодосиј. Се смета дека причината за испраќањето на Теодосиј во Серез во овој период не било само поради неговиот авторитет кај македонското население во Серез, туку и поради неговата поврзаност со револуционерното движење во областа на Крчимскиот манастир каде што бил е игумен. Како што може да се види со своето заминување за Пловдив Теодосиј се става во служба на Егзархијата и дејствува како нејзин клирик.

Со доаѓањето во Серез, Теодосиј извршил промена на членовите од егзархиска црковно-училишна општина основана од страна на бугарскиот учител Салганџиев. За кус период, благодарение на својот авторитет успеал да отвори и повеќе нови училишта, а ја формирал и учителската организација „Просвештение“ како противтежа на грчките силогоси.

Во овој период (1872) Цариградската патријаршија ја прогласува Егзархијата за шизматичка црква. Треба да напоменеме дека прогласувањето на Егзархијата за шизматичка Црква се должело на неможноста да се дојде до договор помеѓу Цариградската патријаршија и Егзархијата во однос на поделбата на македонските епархии. Ова довело до раздвижување во македонските епархии кои незадоволни од третманот на стока за размена и поткусурување се одлучуваат да ја продолжат својата борба за возобновување на Охридската архиепископија. Повторното раздвижување на македонските црковно-училишни општини го искористил солунскиот валија Митхад-Паша ^{#sdfootnote2sym - 2} кој ја подржал идејата за возобновување на Охридската архиепископија. Се разбира овој негов потег на може да се припише на неговите вистинољубиви мотиви, туку во тоа гледал понатамошно делење на рајата во неговиот вилает. Доколку рајата во Солунскиот вилает не е согласна и еднодушна, туку поделена и спротивставена немало опасност да се побуни против власта.

Така, шест македонски црковно-училишни општини се обратиле до Англиканската црква барајќи помош да ја возобноват Охридската архиепископија. Откако биле одбиени, се обратиле до Римокатоличката црква. Предлогот бил прифатен од страна на римокатоличкиот Одрински епископ Рафаил Попов. Иако Митхад-Паша неофицијално ги подржувал овие шест македонски црковно-училишни општини, сепак отоманската власт официјално ја подржувала Цариградската патријаршија. Па така, во периодот 1873-1874 се извршило силно тероризирање на македонското население од страна на отоманската власт, сè со цел истото да се откаже од Унија со Римокатоличката црква и да се врати под јурисдикција на Патријаршијата.

Треба да се напомене дека Серската црковно-училишна општина не се приклучила кон останатите шест македонски црковно-училишни општини, се смета дека ова е заслуга на Теодосиј. Настан којшто делумно го потврдува ова мислење е неговото удостојување со архимандритски чин од страна на езгархот Антим (1873) и поставување за ефимериј при храмот „Св. Стефан“ во Цариград.

Веќе наредната 1874 архимандритот Теодосиј се наоѓа во Мостар како протосинѓел на Херцеговскиот митрополит Прокопиј. Неговото повторно враќање под јурисдикција на Цариградската патријаршија е недоволно расветлен во документацијата од тој период. Набрзо по своето доаѓање во Мостар Теодосиј морал да ја напушти Херцеговската епархија на барање од митрополитот Прокопиј и да се врати во Цариград. Ова се должи на неговата активност и поврзаност со револуционерите од претстојното Херцеговско востание. На пат кон Цариград Теодосиј бил сопрен од страна на отоманските власти и затворен во Серез под обвинение за негова вмешаност во револуционерното движење во Пловдивско, во периодот кога е игумен на Крчимскиот манастир, а не поради неговата дејност во Херцеговската епархија. Ослободен е откако во негова полза се заложил Серскиот митрополит по што Теодосиј требал да го продолжи своето патување кон Цариград.

При пристигнувањето во Цариград, Теодосиј не се појавил пред Цариградскиот патријарх, туку пред егзархот Антим кој повторно го поставил за ефимериј на „Св. Стефан“. Се смета дека Патријаршијата по ова ги известила отоманските власти за дејноста на Теодосиј во Херцеговската епархија, но не се забележани никакви дејствија против Теодосиј од страна на отоманската власт. Сепак, не сакајќи да ризикува егзархот Антим го испраќа Теодосиј далеку од отоманската престолнина во Ниш (15 мај 1875), како замена на архимандритот Партениј и викар на Нишкиот митрополит Виктор ^{#sdfootnote3sym - 3} .

Во Ниш архимандритот Теодосиј работел како деец на големобугарската политика, истово е потврдено во писмата на егзархот Антим упатени до архимандритот Теодосиј. Престојувањето и дејствувањето на Теодосиј во Ниш за време на Српско-турската војна (1876) било опасно за него. На поплака од српското население до отоманските власти во Ниш, нишкиот главен командант на отоманските војски Ахмед Ејуб му заповедал на Теодосиј да замине во спротивно ќе биде затворен. Теодосиј се вратил во родното село Трлис, од каде новиот егзарх Јосиф I го повикал во Цариград и повторно го поставил за ефимериј на „Св. Стефан“ (1877).

По Руско-турската војна е потпишан Санстефанскиот договор, а набрзо потоа и Берлинскиот мировен договор. Поради својата вмешаност во Руско-турската војна егзархот Јосиф I морал да го напушти Цариград, а за свој заменик (протосинѓел) го назначил архимандритот Теодосиј и шестчлена комисија ^{#sdfootnote4sym - 4} .

Во периодот што следува по Берлинскиот мировен договор ситуацијата на македонското население под црковна управа на Цариградската патријаршија се влошила. Патријаршиските епископи штитени од отоманската власт оделе по селата во Македонија и ги одземале храмовите и училиштата од македонските црковно-училишни општини и ги предавале на малубројните гркомани. Ова е само една од причините за избувнувањето на македонското востание во Кресна (17 октомври 1878 - 6 јуни 1879) на чие што чело како идеолог и стратег се наоѓа бившиот Охридски егзархиски митрополит Натанаил по потекло од село Кучевиште, Скопско.

Во овој период повторно се интензивира движењето на Македонските црковно-училишни општини за овозобновување на Охридската архиепископија со помош на Римокатоличката црква. Егзархијата успева овој обид да го спречи најпрво преку поставување на охриѓанецот Наум Спространов за водач на ова движење, а подоцна откако истиот не постигнал поголем успех го заменила со архимандритот Методи Кусевич од Прилеп. Но, Кусевич не останал долго на чело од движењето, туку бил повикан во Цариград каде го заменил архимандритот Теодосиј како протосинѓел на егзархот Јосиф I. Архимандритот Теодосиј бил вратен на претходната должност - ефимериј на храмот „Св. Стефан“.

На 12 јануари 1880, со дозвола од отоманската власт егзархот Јосиф I се вратил во Цариград, по што, поради несогласувањата помеѓу него и Кусевич вториов бил испратен на школување во Русија. Во однос на македонските епархии егзархот се надевал дека ќе успее да ги поврати егзархиските епископски катедри во Македонија ^{#sdfootnote5sym - 5} , поради што почнал да испраќа молби и барања до Високата Порта за издавање на берати. Но, Високата Порта немала намера во скоро време да ги врати егзархиските берати за Македонија.

Со цел да го анимира македонското население и тоа да бара враќање на егзархиските епископи во Македонија егзархот Јосиф I го испратил архимандритот Теодосиј во Солун. По двомесечен престој во Солун Теодосиј му го пренел на Егзархот ставот на солунските власти дека на егзархиските епископи Натанаил и Кирил никогаш нема да им се дозволи да се вратат во Македонија.

Под влијание на извештајот од архимандритот Теодосиј, егзархот Јосиф I побарал оставки од митрополитите Натанаил и Кирил, коишто ги добил дури во декември 1884. По ова, повторно се обратил до Високата Порта барајќи берати за нови епископи на упразнетите епархии во Скопје и Охрид. Како предлог за епископи за Скопската и Охридската епископска катедра ги преложил архимандритите Теодосиј и Синесиј.

Егзархот Јосиф I не чекал да бидат издадени бератите, туку на 7/19 јануари 1885 во храмот „Св. Стефан“ во Цариград ги ракоположил архимандритот Тедосиј за митрополит на Скопската епархија, а архимандритот Синасиј за митрополит на Охридската епархија. Високата Порта поради комплексната политичка состојба не брзала со издавањето на бератите, па така новоизбраните митрополити морале да чекаат и да престојуваат во Цариград.

Ова траело сè до 1890 кога егзархот Јосиф I со подршка од бугарската Влада повторно го актуелизирал прашањето за берати за егзархиските епископи за Скопје и Охрид. Како одговор на ова барање Големиот Везир на 15 март 1890 издал везирско тескере (временски ограничена дозвола) на митрополитот Теодосиј за да може привремено да престојува во Скопје. Со ова отоманската власт сакала да ја испита реакцијата на Цариградската патријаршија, Србија и Големите Сили околу враќање на егзархиските епископи во Македонија.

Веќе на 26 март митрополитот Теодосиј пристигнал во Солун и истиот ден продолжил за Скопје. По пристигањето во Скопје и претставувањето пред скопскиот валија, Теодосиј отслужил молебен во храмот „Св. Богородица“.

Самото пристигнување на митрополитот Теодосиј во Скопје предизвикало револт и протести од страна на грчкиот и српскиот конзул (Стурнази-Василевиќ). На овие протести се приклучил и патријаршискиот митрополит Пајсиј. Во својот заеднички обид тие пред скопскиот валија го обвиниле митрополитот Теодосиј дека лажно се претставил како свештеник и дека тој всушност е митрополит. На ова валијата го повикал Теодосиј соопштувајќи му дека не го признава за епископ (митрополит), туку за обичен свештеник и дека не смее да богослужи како епископ, туку како свештеник. Било потенцирано од страна на валијата дека Тедосиј треба што побргу да ги заврши работите за кои што е дојден и да се врати во Цариград. На ова Егзархиската црковно-училишна општина поднела молба до отоманските власти во Скопје за продолжување на престојот на митрополитот Теодосиј. Молбата била поткрепена и со финансиски средства за скопскиот валија. На овој начин успеале да добијат неофицијална дозвола од валијата, митрополитот Теодосиј да го продолжи својот престој во Скопје и за време на Велигденските празници. Меѓу другото за време на своето престојување во Скопје митрополитот Теодосиј ги осветил темелите на храмот „Св. Димитриј“ (27 март 1890), а по Велигденските празници ракоположил неколку свештеници.

За време на неговиот престој во Скопје револтот и протестите од страна на Грција и Србија не стивнувале, но и немале некој поголем успех. Со доаѓањето на новиот српски конзул во Скопје (Кариќ) работите се смениле. Кариќ успеал да се договори со грчкиот конзул за заеднички настап кај скопскиот валија со цел митрополитот Теодосиј да биде избркан од Скопје, за ова на валијата му биле дадени 150 турски лири ^{#sdfootnote6sym - 6} . Митрополитот Теодосиј бил избркан од Скопје на 27 април 1890, незадоволни од оваа одлука на скопскиот валија скопјани свикале народно собрание од кое упатиле молба до Високата Порта во кое барале враќање на митрополитот Теодосиј. Веќе на 4 мај 1890 митрополитот Теодосиј пристигнал во Цариград. Неговото враќање било проследено со Протестна Нота од страна на бугарската Влада до Високата Порта во којашто се барало признавање на Фердинанд за бугарски кнез и издавање на берати за егзархиски владици за Македонија. Истовемено бугарскиот дневен печат ја лансирал веста за откажувањето на бугарскиот вазален однос кон Отоманската империја ^{#sdfootnote7sym - 7} .

Под притисок од Големите Сили коишто сакале да зачуваат status quo на Балканот, а и под притисок од бугарската Влада на 24 јули 1890 Високата Порта издала два берата за егзархиски владици за Скопје и Охрид ^{#sdfootnote8sym - 8} .

По издавањето на бератите егзархот Јосиф I се обидел да го смени митрополитот Теодосиј со архимандритот Константин, но ова не било прифатено од страна на Високата Порта.

На 30 јули 1890 митрополитот Теодосиј пристигнал во Скопје.

3. Митрополит Теодосиј (Гологанов) - „македонски митрополит“

3. 1.  Манифестирање на националната самосвест кај Теодосиј

Христовата црква е Една, Света, Соборна и Апостолска, но во својата практична манифестација на земјата е поделена на повеќе автокефални Помесни православни цркви кои што најчесто се и национални цркви. Поради ова, историјата на секоја од овие Помесни православни цркви е длабоко вплотена со националната историја на народот на којшто припаѓаат, таа претставуваа значаен и неразделен дел од истата. Признавање на Помесната православна црква воедно претставува и признавање на постоењето на тој народ.

Историјата на Македонската православна црква не претставува исклучок од ова правило. Како наследничка на Охридската архиепископија нејзината историја е длабоко поврзана со националната историја на македонскиот народ.

Во текот на XIX век доаѓа до национално будење на балканските народи и формирањето на нови автокефални Помесни православни цркви (Атинската архиепископија и бугарската Егзархија) и обновувањето на старите укинати (Пеќската патријаршија). Ова движење не го одминало ниту македонскиот народ, кој во овој период манифестира повеќе обиди да си ја возобнови својата вековна Црква - Св. Климентовата Охридска архиепископија.

Последен од обидте за возобновување на Охридската архи-епископија како Црква на македонскиот народ во XIX век е оној на Скопскиот митрополитот Теодосиј.

Следејќи го животот на овој Македонец можеме јасно да ги диференцираме и посочиме периодите од развитокот и текот на националното будење и самосвестноста на македонскиот народ. Истово честопати е нејасно одвоено од црковно-политичките национални пропаганди на нашите соседи, но секогаш е јасно присутно во македонскиот дух.

Свесноста на Теодосиј за тоа дека не е Грк, Бугарин, ниту пак, Србин, туку Македонец може да се лоцира уште во неговата најрана младост, вп неговото домашно воспитание. Неговиот татко Илија Гологанов - свештеник и учител, во 1860 се преселил со семејството од селото Трлис во Серес, во знак на револт против грчкиот силогос кој го затворил селското македонското училиште. По своето замонашување Теодосиј во манастирот „Св. Јован Претеча“ - Серско, богослужи на црковно-словенски јазик за што бара и дозвола од серскиот митрополит.

Во 1865 зема активно учество во македонското национално движење. Заедно со Дионисиј Москов активно учествува во отворањето на македонски училишта и замена на грчкиот со црковно-словенскиот јазик при богослуженијата. Во овој период тој е алката којашто ги поврзува македонските црковно-просветни движења од Серес и Неврокоп.

Во 1868 јавно го подржува Хаџи Димко од село Горно Броди при неговото барање пред Серскиот митрополит Нефит да се воведе македонскиот јазик во црковните училишта. Кога молбава е одбиена од страна на грчкиот митрополит, Теодосиј којшто во тој период е игумен на манстирот „Св. Јован Претеча“, во склоп на грчкото манастирско училиште отвора и македонско училиште. Самиот стипендирал околу 30-40 македонски деца. Ова го доведува во директен судир со грчкиот митрополит кој набрзо го укинал македонското училиште и довел нови грчки учители. Во знак на револт Теодосиј јавно застанува на чело на македонското црковно-просветно движење во Серез и Неврокоп и патува низ епархијката критикувајќи ја националистичката-пропагандна политика на Цариградската патријаршија. Поради ова, на барање од Серскиот митрополит Неофит, Теодосиј бил затворен од страна на турските власти.

Од овие настани може јасно да се согледа националното будење во мислата на Теодосиј кој од грчки воспитаник и бранител на грчката култура, застанува јавно во одбрана на својот македонски идентитет и потребата од духовно хранење на македонскиот народ на јазик близок и разбирлив на Македонците - македонскиот.

Следната етапа од неговото национално и црковно будење е неговото приклучување кон бугарската Егзархија која во почетокот од страна на Македонците била прифатена како словенска Црква.

По ослободувањето од затворот, по настаните околу отвора-њето на македонското училиште во манастирот „Св. Јован Претеча“ и јавниот истап на Теодосиј против Цариградската патријаршија, тој заминал за Пловдив каде што е поставен за игумен на Крчимскиот манастир „Св. Врач“. Се смета дека активно им помагал на орханските револуционери од тој крај ^{#sdfootnote1sym - 1} поради што набрзо е испратен назад во родниот крај (1871). Но овој пат како егзархиски службеник. Во Серез веќе била формирана егзархиска црковно-училишна општина од страна на бугарскиот учител Стефан Салганџиев, на чело на оваа црковно-училишна општина биле поставени луѓе лојални на Егзархијата. Ова претставува и почеток на Бугарската црковно-национална пропаганда во Серез и околината. Иако егзархиски службеник, Теодосиј по своето пристигнување во Серез веднаш пристапил кон менување на егзархиските поклоници. Воедно ја формирал и учителската организација „Просвештение“ која што требало да подготви учители од домородното македонско население.

Во 1874 незадоволен од односот на Егзархијата кон Македонците Теодосиј се вратил под јурисдикција на Цариградската патријаршија од којашто е испратен во Херцеговина како протосинѓел на тамошниот митрополит Прокопиј. Но, и таму се поврзува со револуционерното движење, па на барање од Херцеговскиот митрополит е вратен во Цариград. На патот кон Цариград Теодосиј бил уапсен од страна на отоманската власт поради неговата поврзаност со бугарското револуционерно движење за време на неговиот престој во Пловдив.

По ослободувањето и неговото враќање во Цариград Теодосиј повторно ја менува црковната јурисдикција и наместо пред Цариградскиот патријарх се појавува пред бугарскиот Егзарх. Егзархот Антим знаејќи за обвинувањата против Теодосиј поврзани околу неговиот престој во Пловдив, а и известен за неговата соработка со херцеговските револуционери го испраќа далеку од отоманската престолнина како викар на нишкиот егзархиски митрополит Виктор. Поради своето про-бугарско дејствување бил избркан од Ниш. Довербата на егзархот Антим кон Теодосиј се манифестирала особено во периодот по Руско-турската војна кога Теодосиј бил назначен за негов заменик (протосинѓел) на егзархискиот престол во Цариград.

Во 1885 Теодосиј се поврзал и со „Македонскиот комитет“ од Софија преку Коста Групчев. Овој „Македонски комитет“ соработувал со Српската црковно-национална пропаганда, која во почетокот од своето дејствување го форсирала ’македонизмот‘ печатејќи книги и учебници во кои 2/3 од јазикот бил македонски, а 1/3 српски.

Од сето ова може да се види поделеноста на Македонецот помеѓу туѓите пропаганди во Македонија. Тој им припаѓал на сите и на никоја од нив. Ова ни го потврдува и честото менување на црковната јурисдикција од страна на Теодосиј, интересно е да се посочи и односот на Цариградската патријаршија и бугарската Егзархија кон Теодосиј. Иако, неколкупати преминува од едната во другата, Теодосиј никогаш не бил одбиен од нив, ниту, пак, му се наложени некакви ограничувања. Ова само ни го посочува односот на овие Цркви кон македонското население кое било гледано како територија за освојување и за чија што цел сите средства биле дозволени. Но ова, ни зборува и за односот на Теодосиј кон решавањето на македонското црковно прашање и обновата на Охридската архепископија.

Охридската архиепископија според него била и è Црква на македонскиот народ и истата треба и може да биде возобновена само од страна на македонски висок клир. Ова може да се заклучи и од неговиот негативен однос кон движењата за возобнова на Охридската архиепископија од страна на некои Македонски црковно-училишни општини коишто барале помош од Протестант-ските цркви и Римокатоличката црква.

Со неговото поставување на Скопски егзархиски митрополит (19 јануари 1885) и со добивањето на бератот за Скопски епископ (24 јули 1890), Теодосиј конечно можел јавно и слободно да работи на возобновувањето на Охридската Архиепископија - вековната Црква на македонскиот народ.

3. 2. Одделување од Егзархијата и обидот за возобнова на

Охридската архиепископија

Своето дејствување за возобнова на Охридската архиепи-скопија Теодосиј почнува да го манифестира уште во 1885 кога и е хиротонисан за епископ Скопски. Во овој период тој има блиска соработка со „Македонскиот комитет“ од Софија преку Коста Групчев. Групчев сведочи дека Теодосиј бил подготвен да застане на чело Охридската архиепископија доколку истата се возобнови ^{#sdfootnote2sym - 2} . Митрополитот Теодосиј бил свесен за комплексната политичка состојба којашто во тој миг не дозволувала возобновување на Охридската архиепископија. Сметал дека ниту Високата Порта, ниту, пак, Русија, ниту, пак, некоја од останатите Големи Сили ќе да ја подржи оваа идеа.

Мигот за возобновување на Охридската архиепископија го гледал во бератите за егзархиски епископи во Македонија. Во рамките на Егзархијата имало неколкумина архимандрити и епископи Македонци коишто според него, ја подржувале идејата за возобнова на вековната македонска Архиепископија. Само сите македонски епархии здружено би можеле да ја возобноват Охридската архиепископија, во спротивно истото би било невозможно, смета Теодосиј. Само вака може да се протолкува неговото спротивставување на Прилепската црковно-училишна општина којашто преку свештеникот Спасе Игуменов се обидела да се одвои од Егзархијата и да добие признавање како самостојна црковно-училишна општина од страна на Цариградската патријаршија. Ова го потврдува и самиот Теодосиј кој во разговор со свештеникот Спасе, при што напомнува дека не е спротивен на такви преговори со Цариградската патријаршија, но само доколку истите се водат во името на целиот македонски народ. Не треба се работи за признавање на самостојноста на само една македонска црковно-училишна општина, туку за законски (канонски) возобновена Охридска архиепископија:

„Бидејќи сме си имале славна Охридска архиепископија, потребно е да си ја обновиме за цела Македонија. Меѓутоа, уште не е созреано времето, ниту има поволни услови да се тргне по тој пат“ ^{#sdfootnote3sym - 3} .

Иако Теодосиј соработувал со „Македонскиот комитет“ кој бил под влијание на Српската пропаганда, самиот воопшто не ги делел интересите и мислењата на српската Влада. Ова го потврдува и Коста Групчев кој во својот извештај до Стојан Новаковиќ вели дека Теодосиј сакал да ја возобнови Охридската архиепископија преку Цариградската патријаршија, но на македонска основа, и дека самиот тој [Теодосиј] воопшто не го симпатизира србизмот и не сака да прави никакви компромиси со српската Влада ^{#sdfootnote4sym - 4} .

Подоцна Теодосиј очигледно го изменил својот став кон неправењето компромиси со српската Влада. Ова може да се заклучи од разговорот воден со српскиот конзул во Солун - Христиќ, со кого што се сретнал на бродот за Цариград при своето враќање од Скопје (април 1890). Според Христиќ, Теодосиј се жалел на грчката и српска акција во Скопје против него, што како последица довело до негово присилно изгонување од градот. Ниту српската, ниту грчката политика немаат штета од него [Теодосиј], бидејќи според него тие дејствуваат во Македонија само од страв од создавање на Голема Бугарија. Тој е родум Македонец и не е приврзан кон Егзархијата и доколку се создадат објективни услови би се откажал од неа за сметка на возобновена Охридска архиепископија. При возобновувањето на Охридската архиеписко-пија, според Теодосиј, требало да бидат опфатени сите македонски епархии ^{#sdfootnote5sym - 5} .

Можеби овие размислувања на митрополитот Теодосиј заедно со неговата дејност и активната преписка со Македонските црковно-училишни општини биле повод за обидот на егзархот Јосиф I да го смени Теодосиј од скопската катедра со архиман-дритот Константин.

На 30 јули 1890 митрополитот Теодосиј пристигнал во Скопје. Веднаш по своето пристигнуваање започнал со остварувањето на својата идеја за возобнова на Охридската архиепископија. За оваа цел, најпрво требало да ги неутрализира туѓите верски пропаганди во својата епархија. Како егзархиски митрополит бил одговорен за сите Егзархиски црковно-училишни општини во својата епархија, а со самото тоа имал и власт да ги избира или менува нивните членови. Па така, набргу по своето пристигнување го заменил директорот на скопското училиште бугаринот Антон Наследников ^{#sdfootnote6sym - 6} кој бил одговорен за одземањето на самостојноста на скопската црковна-училина општина од страна на Егзархијата. Ова довело до силни реакции и негодувања од страна на бугарската Егзархија, но Теодосиј не сопрел, туку веќе наредниот месец (септември) извршил канонска посета на поголемите градови од својата епархија, при тоа ги менувал претседателитe на општините и директоритe на училиштата кои биле Бугари или приврзаници на Егзархијата и бугарската пропаганда ^{#sdfootnote7sym - 7} . При својата посета во градовите што ги посетил богослужел на црковно-словенски јазик, а проповедите ги држел на македонски (серски дијалект).

Својата дејност митрополитот Теодосиј ја концентрирал најпрво на ослабувањето на туѓите црковно-национални пропа-ганди во својата епархија. Знаејќи дека во тој период постои несогласување помеѓу Српската и Грчката пропаганда во Скопската епархија околу тоа кому треба истата да припадне, Теодосиј се одлучил да се замеша. Знаејќи дека во неговата епархија поголемиот дел од патријаршиските приврзаници не се Грци, ниту, пак, Срби, туку Власи, Теодосиј наредил во скопскиот храм „Св. Богородица“ за време на богослуженијата Евангелието да се чита само на црковно-словенски, туку и на влашки јазик. Ова довело до нагло намалување на бројот на скопските партијаршиски приврзаници.

Слична тактика употребил и во Куманово каде Српската пропаганда била силна. Со цел да ги привлече кумановчани, ракоположил неколку свештеници при храмот „Св. Никола“. Лицата кои ги ракоположил биле блиски до Српската пропаганда, па преку нив успеал да оддели голем број од патријаршиските приврзаници.

Во декември 1890 го посетил Тетово. Неговите дејствија биле познати на тетовчани коишто и покрај забраната од грчкиот митрополит Паисиј, да не му се дозволи на митрополитот Теодосиј да богослужи во тетовскиот храм тие му ја отвориле црквата. Пречекот на митрополитот Теодосиј во Тетово бил толку свечен што предизвикал револт кај тетовските Турци коишто се пожалиле кај тетовскиот бег - Есад дека таков убав дочек немал ниту турскиот султан и барале митрополитот Теодосиј веднаш да биде протеран од Тетово.

Најдиректен удар на Бугарската црковно-национална пропаганда, а со самото тоа и против Егзархијата, митрополитот Теодосиј извршил преку враќање на самостојноста на црковно-училишните општини од својата епархија. За таа цел, наредил да се одржат нови избори за органите на црковно-училишните општини, при тоа, го укинал дотогашниот изборен модел според кој гласале само делегирани кандидати од коишто, подоцна истите избирале општински членови. Теодисиј наредил при изборот на општинските членови да присуствуваат сите членови на општината. Ова довело до целосно менување на ликот на црковно-училишните општини од Скопската епархија.

Како вовед во новите избори митрополитот Теодосиј во октомври го назначил за свој секретар неговиот внук Иван Гологанов, а за чиновник на Митрополијата Томо Јанакиев припадник на македонскиот еснаф.

Изборите почнале на 20 декември 1890 во градот Штип, по што следувале и другите градови, истите траеле до 31 декември 1890. Единствено во Скопје митрополитот Теодосиј го одложил изборот. Во сите градови на чело од црковно-училишните општини застанале претставници од македонскиот еснаф. Изборот на новите членови за Скопската црковно-училишна општина бил извршен на 19 јануари 1891. Во Скопје како и во другите градови од Епархијата на чело од општината застанале луѓе од македонскиот еснаф.

Сето ова довело до големи негодувања кај егзархиските приврзаници, а воедно и кај самата Егзархија, но митрополитот Теодосиј ја имал подршката од македонскиот народ и македонскиот еснаф. Во борба против Егзархијата на ред следувало заменување на епархиските советници. Егзархиските епархиски советници не можеле да се помират со ненадејното губење на позициите што изминатите години ги градела Егзархијата. Во својот протест до митрополитот Теодосиј тие се заканиле со оставки доколку не бидат поништени изборите и доколку повторените избори не бидат според стариот егзархиски модел. Митрополитот Теодосиј не подлегнал под овие закани туку ја уважил оставката на епархиските советници и на 31 јануари 1891 распишал избор на нови епархиски советници ^{#sdfootnote8sym - 8} на коишто ниту еден од егзархиските претставници не бил реизбран, туку биле избрани исклучиво претставници од македонскиот еснаф.

Егзархиските преставници не се лимитирале само на протести во градовите од епархијата, туку испраќале и писма до Егзархот. Одговорот на Егзархот бил гневен, но митрополитот Теодосиј не дозволил да биде заплашен, бидејќи веќе јасно се гледало неговото антиегзархиско дејствување. Подржан од народот продожил со остварување на својата идеја да ја оддели Скопската епархија од Егзархијата. Во одговор на Егзархот Теодосиј барал да му биде испратен егзархиски Устав кој е одобрен од страна на Отоманската империја, што Егзархот не можел да го стори. Уставот на бугарската Егзархија не бил призаен од страна на Отоманската империја!

Во своите акции Теодосиј го следел примерот на туѓите пропаганди. Најчесто користено средство на едни против други била месната турска власт која за одреден финансиски надомест го помагала и донесувала одлуки во полза на оној што ќе плател повеќе. Финансиите, според Теодосиј, имале важна улога и во неговото дејствување за возобнова на Охридската архиепископија. Самиот тој, бил свесен дека сè додека тој, Епархијата и црковно-училишните општини се финансирани од страна на бугарската Егзархија нема да може да се оддели од истата. Но сепак, знаејќи дека македонското население сè уште не е доволно силно самото да ги финансира овие институции, се обидувал на секој начин да извлече поголеми средства од Егзархијата. За оваа цел, а со помош од Иван Гологанов изнаоѓал најразлични начини да добие средства од Егзархијата коишто ги чувал за исполнување на своите понатамошни планови. Но, Егзархот ја разбрал идејата на Теодосиј, па почнал да го уценува и да се обидува со финансиски средства да го одоброволи да ги поништи своите одлуки и да ги сопре своите дејствувања против Егзархијата ^{#sdfootnote9sym - 9} .

Согледувајќи дека нема да може уште долго да добива финансии од Егзархијата доколку продолжи со реализирање на својот план, Теодосиј се одлучил на една многу непопуларна мерка кај народот - ја зголемил владичнината. Ова довело до револт кај и така сиромашното селско македонско население, но Теодосиј останал упорен, сметајќи дека со тоа: „Ќе можеме да ги издржуваме учителите“ ^{#sdfootnote10sym - 10} .

Со средствата што ги собрал од Егзархијата и од владичнината пристапил кон отворање на нови училишта по селата, а учителите биле исплаќани не со средства од селаните, туку со средства од епархијата. За учебната 1891/1892 ги отстранил сите учители дојдени од Бугарија и ги заменил со домородни. „Според него, месните учители се оружје самите по себе за отпорот против пропагандите, бидејќи му служат на својот народ“ ^{#sdfootnote11sym - 11} . Ова предизвикало револт кај егзархот Јосиф I којшто дури и се заканил дека ќе го повика на одговорност доколку Теодосиј продолжи со замената на бугарските учители. Одговорот на Теодосиј бил повеќе од јасен:

„За Скопската епархија не важат егзархиските правилници, ниту ги признава инструкциите на Егзархијата по однос на управувањето со учебното дело и пансионите. Егзархиските правилници немаат важност во Скопската епархија, бидејќи епархијата си има свој господар“ ^{#sdfootnote12sym - 12} .

За сите активности на митрополитот Теодосиј, Егзархијата и бугарската Влада биле темелно и постојано известувани од страна на своите приврзаници. Отворањето на српското училиште во Скопје на 29 мај 1891 било последна капка во чашата на бугарското трпение. Егзархот и бугарската Влада веќе не се двоумеле околу сменувањето на Теодосиј од Скопската катедра, единствена причина поради којашто го одолговлекувале ова бил стравот да не го изгубат бератот за Скопје. На почетокот од јуни 1891 егзархот Јосиф I го повикал митрополитот Теодосиј да појде во Цариград и да ја образложи и оправда својата дејност во Скопската епархија. На ова, Теодосиј не одговорил по што следувале уште две покани ^{#sdfootnote13sym - 13} . Во последната било посочено дека доколку Теодосиј не се појави во Цариград пред Егзархот ќе биде даден на Црковен суд и ќе му биде одземен митрополитскиот чин ^{#sdfootnote14sym - 14} . Како подршка на последното писмо осумнаесет скопски чорбаџии организирале свој Епархиски совет и го прогласиле Теодосиј за сменет и persona non grata ^{#sdfootnote15sym - 15} .

Согледувајќи дека нема да може уште долго самиот да ги одбива нападите од Егзархијата, бугарската Влата, Грчката и Српската пропаганда, митрополитот Теодосиј се обидел да ги анимира и останатите македонски великодостојници. Ова ни го потврдува неговото писмо до архимандритот Дионисиј во Софија, испратено на 22 јуни 1891:

„Чудна е промислата Божја, а уште почудни се патиштата Негови. Христос проповедаше љубов меѓу луѓето и за неа отиде на Крст, а ние луѓето, во името на таа Христова љубов, со Неговиот најсвет симбол - Крстот, шириме меѓу луѓето најголема омраза и ги потиснуваме духовно и национално убедувајќи ги дека добро им чиниме. Така и нашата света Егзархија на чело со блажениот Егзарх Јосиф I прави севозможно да го убеди кутриот македонски народ дека му го мисли доброто, дека се грижи за неговата сегашност и иднина и дека сака да го извади од темнината на националното несознавање и од него да создаде свети Бугари. А не треба многу да те убедувам, премил брате во Христа, дека нашата Егзархија со својата црковна и просветна дејност тука во Македонија врши всушност најмизерна задача, му го одзема името на еден народ и го заменува со друго, му го одзема мајчиниот јазик и го заменува со туѓ, за да $ обезбеди на својата влада и на своите бугарски чорбаџии да си ја прошират трговијата и на туѓа територија. А како ова ти ќе го наречеш, драги брате, ако не ново ропство пострашно од турското. Турците земаат имоти и животи на рајата, но не посегнуваат врз неговиот дух. Тие го уништуваат телото, но духот го почитуваат. А нашата света Егзархија го убива ова другото, постојаното. Тоа ли е братски и христијански однос? [...] Мое мислење е дека ние духовниците, по потекло Македонци, треба да се здружиме и да го кренеме нашиот народ да се разбуди, да ѓи отфрли туѓинските управи, да ги отфрли и Патријаршијата и Егзархијата, и да се обедини духовно во крилото на Охридската архиепископија, неговата вистинска мајка црква. Не е ли крајно време да се запре националното движење на еден ист народ само поради тоа што едни ја признаваат Патријаршијата, а други Егзархијата, додека третиот му се поклонува на Мухамед. Не е ли крајно време да се сопре омразата меѓу брат и брат? А како тоа може да се стори ако не преку своја народна Црква, преку Охридската архиепископија. Јас ќе бидам искрен драги брате во Христа и отворено ќе ти речам: ’Ние Македонците немаме толку мака од Турците, колку од Грците, Бугарите и Србите, кои како орли на мрша се впуштија во оваа наша многустрадална земја и сакаат да ја расчеречат’“ ^{#sdfootnote16sym - 16}

На барање од архимадритот Дионисиј митрополитот Теодосиј го потврдил својот став за обнова на Охридската архиепископија со писмо од 24 јули 1891 во кое го изложува и уредувањето на возобновената Охридска архиепископија, како и составот на епископите. Писмото е потпишано од страна на Крсто Бочваров од Скопје. Препис од истово стигнал и до Егзархот кој побарал информации за тоа кој е Крсто Бочваров, на што му било одговорено дека такво лице во Скопје нема.

Следниот чекор на Теодосиј било повлекување од употреба на егзархиските документи и формулари и изготвување на посебен правилник, документација и формулари за Скопската епархија во чиј што наслов било изоставено името на Егзархијата - „Българска Екзархия“ ^{#sdfootnote17sym - 17} . Печатењето било извршено во турската вилаетска печатница во Скопје, за што биле платени 100 турски лири за отворање на словенско оделение. Документите биле печатени на македонски јазик - велешко-штипски дијалект, а за ова бил известен и егзархот со писмо од 2 декември 1891 ^{#sdfootnote18sym - 18} .

Во овој период и Српската пропаганда го засилила своето дејствување преку српскиот конзул во Скопје - Кариќ. Гледајќи дека митрополитот Теодосиј веќе и јавно е напаѓан од страна на Егзархијата, Кариќ сметал дека ќе може да го привлече кон Српската пропаганда ветувајќи му возобновување на Охридската архиепископија со помош на Цариградската патријаршија. Според планот на Кариќ, Охридската Архиепископијата би била под јурисдикција Карловачката митрополија. За оваа идеја, Кариќ се консултирал и со Стојан Новаковиќ којшто предложил да го поткупат Теодосиј. Во своето писмо до српската Влада во кое бара средства за да го поткупи Теодосиј, Кариќ искажува и една голема вистина, а воедно и потврда за непостоење на Бугари и Срби во Македонија:

„Како во среден век во Европа, така и во областа на нашата пропаганда во Македонија и денес залудно се бара чувство на српска или бугарска свест кај народот. Такви чувства нема [...] иницијатор на секоја работа и кај најзагрижениот тукашен „Бугарин“ е грубиот материјален интерес. И таканаречениот „Србин“ за работа околу ширење на српството бара да му се плати добро како и на Турчинот, кој ни ги нуди своите услуги. Разликата воопшто не постои. Доколку ми отпуштите пари, за кусо време ќе ги придобијам на своја страна сите егзархиски попови, на чело со митрополитот Теодосиј. Првенството меѓу нас и Бугарите ќе се реши со ќесе“ ^{#sdfootnote19sym - 19}

На ова српската Влада одговорила со испраќање на финансии за реализирање на планот на Кариќ. Но, иако со својето дејствување Српската пропаганда успеала да привлече некои свештеници, сепак нивниот број бил мал, а митрополитот Теодосиј воопшто не сакал ниту да разговара со конзулот. Што се однесува, пак, до нејзиниот настап во училиштата, таму таа забележала поголем успех. Ова се должело на делењето бесплатни учебници и учебни помагала коишто, пак, биле наплатувани во егзархиските училишта. На овој напад од страна на српската пропаганда, Теодосиј одговорил како што посочивме и претходно со отворање на селски училишта на сметка на Скопската епархија. За ова српскиот учител од Кратово - Ѓорѓи Стоилковиќ, вели:

„Јас лесно ќе се справев со егзархистите во Кратово, ако владиката Теодосиј не водеше демагошка политика. Тој почна да отвора училишта по селата за своја сметка, а учителите лично да ги плаќа [...] На широкото народно собрание владиката Теодосиј недвосмислено се искажа и против Српската и против Бугарската пропаганда, повикувајќи го народот на единство“ ^{#sdfootnote20sym - 20}

Иако Теодосиј успевал успешно да ги одбива нападите од туѓите пропаганди, сепак неговата финансика моќ се намалувала и не можел уште долго да се натпреварува со касите на Бугарското и Српското кнежевство. Притиснат од сите страни, митрополитот Теодосиј се одлучил да го направи и конечниот чекор за одделување од Егзархијата и возобновување на Охридската архи-епископија како Црква на македонскиот народ ^{#sdfootnote21sym - 21} .

Ова го потврдува и самиот Егзарх во писмо до Синодот на бугарската Егзархија во кое говори за одлуката на митрополитот Теодосиј да отпечати посебни документи за Скопската епархија испуштајќи го насловот „Българска Екзархия“:

„Ако Неговото Високопреосвештенство не ја презираше Егзархијата и не се стремеше кон самостојност и независност, ќе ги отпечатеше горе над вулите приличните и светите за нас зборови „Българска Екзархия“. Меѓутоа, тој се занесува со мислата да создава нова Црква, на која секако тој смета да биде поглавар“ ^{#sdfootnote22sym - 22} .

Очигледно Егзархот не знаел, или, пак, не сакал да знае дека Охридската архиепископија не е нова Црква, истата е основана од св. Климент Охридски, ученикот на св. браќа Кирил и Методиј.

Подготовките за одделување од Егзархијата, митрополитот Теодосиј ги започнал со посета на градовите и селата од својата епархија. При тоа, имал разговори со црковно-училишните општини на коишто јавно ја искажал својата намера да ја возобнови Охридската архиепископија и го повикал населението на единство. Меѓу другото, на при овие разговори наложил да се соберат сите стари македонско-словенски ракописи и книги од Епархијата и да се чуваат на сигурно. Заштитата на македонските-словенски ракописи била итна, бидејќи бугарските учители и егзархиски службеници изнеле многу од македонските ракописи од Македонија и истите најчесто завршувале во музеите во Бугарија, Србија и Русија ^{#sdfootnote23sym - 23} . За разлика од Бугарите, грчкиот клир ги палел и уништувал словенските ракописи. За дејствувањето на митрополи-тот Теодосиј низ својата епархија сведочи и српскиот конзул Кариќ, кој во својот Извештај до Министерството за надворешни работи на Србија, вели:

„Теодосиј сега ја смени тактиката. Исплашен од евентуалното сменување тој настапува на словенско-македонска основа. Патува по Епархијата и има приличен успех. Ако вака продолжи, тешко ќе излеземе на крај со него. Сепак, во надеж сум, дека Егзархијата ќе успее да го отстрани од Скопската епархија“ ^{#sdfootnote24sym - 24} .

Втор чекор во остварувањето на теодосиевиот план било, да се привлече турската власт. Ва ова митрополитот Теодосиј бил помогнат од австро-унгарскиот конзул во Скопје - Шмукер ^{#sdfootnote25sym - 25} . Преку конзулот му биле дадени на скопскиот валија 200 турски лири. За жал, Теодосиј лошо проценил дека скопскиот валија ќе може да му помогне. Истиот немал компетенции да одлучува за работи како што е возобновување на една Црква.

Понатаму, митрополитот Теодосиј својата дејност ја продолжил во насока на анимирање и привлекување на останатите македонски епархии. Најревносна во прифаќањето на идејата да се возобнови Охридската архиепископија била самостојната Прилепска црковно-училишна општина на чело со свештеникот Спасе Игуменов. Последниов, требало да се поврзе со македонските црковно-училишни општини од Пелагониско и Охридско и заеднички да поднесат молба до Високата Порта за возобнова на Охридската архиепископија. Иста молба требало да биде поднесена и до Цариградската патријаршија заради добивање на канонско признавање и од страна на останатите Помесни православни цркви. Возобновената Охридска архиепископија на тој начин би била во канонско единство со Цариградската патријаршија и сите останати Помесни православни цркви.

Но, Цариградската патријаршија не ја одобрувала идејата на митрополитот Теодосиј да ја возобнови Охридската архиеписко-пија, но ниту, пак, направила нешто за да ги сопре гласовите дека истата ќе биде возобновена и во канонско единство со неа.

Кон крајот на месец ноември 1891 започнале преговори помеѓу Цариградската патријаршија и митрополитот Теодосиј. За ова исвестуваат неколку грчки весници од тој период како што се: „Неологос“, „Константинополис“, „Фарос тис македониас“. Овие весници одат дотаму што пренесуваат дека бил постигнат и договор помеѓу дотогашниот „шизматик“ митрополитот Теодосиј и Цариградската патријаршија, при што Теодосиј повторно се вратил во крилото на „мајката црква“. Но ова воопшто не било точно.

Всушност, Цариградската патријаршија во започнатите преговори во Скопје помеѓу Теодосиј и грчкиот конзул јасно изјавила дека го прифаќа митрополитот Теодосиј под нејзина канонска јурисдикција, но не прифатила ниту еден од условите на митрополитот Теодосиј, односно возобновување на Охридската архиепископија.

Од ова се гледа дека единствениот повод што Цариградската патријаршија дозволила воопшто да има преговори помеѓу неа и митрополитот Теодосиј е желбата да си ги поврати епархиите во Македонија изгубени при создавањето на бугарската Егзархија.

Следејќи ги дејствијата на митрополитот Теодосиј и уплашени од можното возобновување на Охридската архиепископија, а со тоа и губење на сите македонски епархии, Егзархијата и бугарската Влада на 23 ноември 1891 побарале од Високата порта митрополитот Теодосиј со сила да биде доведен во Цариград. Во тој миг претходно дадените 200 турски лири на скопскиот валија биле добредојдени, бидејќи тој му дозволил на митрополитот Теодосиј да го продолжи својот престој во Скопје.

Соочен со заканата присилно да биде одведен во Цариград, митрополитот Теодосиј бил принуден да прибегне кон веќе испробаното средство од страна на македонските епархии во борбата против туѓите црковно-национални пропаганди - Унија со Римокатоличката црква. Иако, самиот неколку пати остро се спротивставувал на употребата на ова средство за заштита од Грчката, Бугарската и Српската црковно-национална пропаганда, немајќи повеќе кому од Православните цркви да се обрати се одлучил на овој чекор. За таа цел, веќе на 25 ноември 1891 се сретнал со австро-унгарскиот конзул Шмукер кој веќе неколкупати порано му помогнал во односите со турските власти и побарал од истиов да го поврзе со Римокатоличката црква. Овој чекор воедно му обезбедувал на митрополитот Теодосиј доколку турската власт се обиде со сила да го одведе во Цариград да ја има заштитата на Австро-унгарија како застапничка и заштитничка на римо-католицизмот во Отоманската империја. Истиот ден митрополитот Теодосиј преку конзулот Шмукер испратил писмо до Конгрегацијата за пропаганда на верата во Рим. Во тој период во Рим се наоѓал и цариградскиот апостолски нунциј Аугусто Бонети. Конгрегацијата за пропаганда на верата имајќи лошо искуство со Македонците, кои веќе неколкупати во текот на XIX век стапувале во Унија со Римокатоличката црква и исто толку пати ја напуштиле истата по исполнувањето на нивните барања од страна на Цариградската патријаршија, не брзала да ја потврди Унијата. Сакајќи да се увери во постојаноста и искреноста на митрополитот Теодосиј за Унија со Римокатоличката црква бил испратен во Скопје Аугусто Бонети. Бонети требало да се сретне со митрополитот Теодосиј и да ги прецизира деталите околу стапувањето на Скопската епархија во Унија со Римокатоличката црква.

Веќе на 3 декември, Апостолскиот нунциј Аугусто Бонети се сретнал со митрополитот Теодосиј. Во разговорите коишто следувале била потврдена решеноста и искреноста на митрополи-тот Теодосиј да ја возобнови Охридската архиепископија, како Црква на македонскиот народ, а којашто ќе биде во канонско единство со Римокатоличката црква преку нејзиниот поглавар папата.

Во своето писмо до папата Лав XIII митрополитот Теодосиј, вели:

„Од свое име и од името на целата православна паства во Македонија, да не прими во крилото на Римокатоличката црква, откако ќе ја обнови стародревната Охридска архиепископија, незаконски укината од султанот Мустафа III во 1767 [...] нашата желба произлегува од историското право на македонскиот православен народ да се ослободи од јурисдикцијата на туѓинските цркви, Бугарската егзархија и цариградската патријаршија, да се обедини во својата единствена православна црква и да ги добие сите белези на народ кој има право на самостоен духовен и културно-просветен живот“ ^{#sdfootnote26sym - 26} .

Но, исто така митрополитот Теодосиј поставил и услови според коишто би се пристапило кон ова единство. Условите кои што ги поставил митрополитот Теодосиј се следниве:

„1) Обнова на Охридската архиепископија која ќе биде во канонско единство со Римокатоличката црква;

2) На чело на обновената Охридска архиепископија ќе биде лично тој, Теодосиј;

3) другите луѓе од високиот клир и нискиот клир (епископи, свештеници, свештеномонаси и мирски свештеници) да бидат родум Македонци и назначувани од архиепископот, а епископите номинално потврдувани од папата;

4) границите на Архиепископијата да се поклопуваат со границите на провинцијата Македонија;

5) старите унијати од Кукушко-полјанската и Струмичката епархија да се изделат од јурисдикцијата на унијатскиот архиепископ во Цариград Нил Изворов и да се приклучат како епархии под јурисдикција на охридскиот архиепископ;

6) католичките мисионери, со исклучок на затечените во просветно-добротворните институции во Македонија, да не се мешаат во внатрешниот црковно-просветен живот во Архиепископијата ^{#sdfootnote27sym - 27} “

Заклучокот, позитивното мислење и договорот на Апостол-скиот нунциј Аугусто Бонети со митрополитот Теодосиј на 5 декември 1891, биле испратени до Конгрегацијата за пропаганда на верата во Рим. Останувало да се чека конечниот одговорот од Конгрегацијата за пропаганда на верата, која што за жал не брзала да го даде.

Бугарската Влада и Егзархијата веќе биле свесни дека ќе ја изгубат цела Македонија доколку митрополитот Теодосиј успее да ја возобнови Охридската архиепископија. Поради ова Егзархот му испратил покана на митрополитот Теодосиј да се појави во Цариград најкасно до 10 декември 1891. На ова митрополитот Теодосиј, којшто сметал дека возобновувањето на Охридската архиепископија преку унија со Римокатоличката црква е веќе договорено, одговорил дека нема намера да појде во Цариград и дека повеќе не се смета за епископ на Егзархијата, ниту, пак, истата ја смета за надлежна во Македонија ^{#sdfootnote28sym - 28} .

Веќе било повеќе од јасно дека доколку митрополитот Теодосиј остане во Скопје и добие позитивен одговор од Конгрегацијата за пропаганда на верата од Рим Егзархијата нема да може ништо да направи во однос на зачувувањето на своите позиции во Македонија. Како одговор на одбивањето на митрополитот Теодосиј да се појави во Цариград и да се покае за она што го работел, Синодот на Егзархијата формирал Комисија составена од двајца членови на чело со егзархот Јосиф I којашто требало да одлучи што понатаму со „непослушниот“ митрополит. Одлуката донесена од страна на оваа Комисија била да се отстрани митрополитот Теодосиј од Скопје со помош на турската власт и да биде однесен во Цариград. Отстранувањето од скопската катедра му било соопштено на митрополитот Теодосиј на 29 декември 1891, на што митрополитот Теодосиј одговорил дека истото го смета за неканонско. Официјалниот службен весник на Егзархијата „Новини“ го публикувал решението за отстранувањето на митрополит Теодосиј од скопската катедра на 4 јануари 1892 ^{#sdfootnote29sym - 29} .

По наредба од Високата Порта, митрополитот Теодосиј на 5 јануари 1892 бил спроведен под стража во Цариград. Обвинението според коешто бил осуден митрополитот Теодосиј се состои од седум точки и има 22 страни ^{#sdfootnote30sym - 30} , а е испратено до Синодот на Егзархијата и до бугарското Министерство за надворешни работи. Интересно е што истото носи датум 16 мај 1892, а митрополитот Теодосиј веќе на 11 март 1892 бил отстранет од Скопската епископска катедра и испратен на „покајание“ во Драгалевскиот манастир близу Софија, а наредната 1893 во Рилскиот манастир.

Во самото обвинение митрополитот се обвинува за: антиегзархиска црковно-просветна дејност; непризнавање на егзархиските правилници и одредби; користење на егзархиските финансии за антиегзархиска и антибугарска дејност; печатење книги на словенски јазик, а не на бугарски; обид да ја обнови Охридската архиепископија во канонско единство со Цариградската патријаршија ^{#sdfootnote31sym - 31} .

Сметаме дека е важно да потенцираме дел од седмата точка во којашто митрополитот Теодосиј се обвинува за обид да го одвои бугарското население во Македонија од Бугарија создавајќи „некаква непостоечка во историјата народност“. За претходните шест точки стои дека сите повлекуваат одземање на митрополитскиот чин, само за последнава стои дека надлежно во одност на истата е бугарското Министерство за надворешни работи.

Од самото обвинение се гледа бугарската асимилаторска политика која што била водена во Македонија од страна на бугарската Влада, а преку Егзархијата. Но, воедно истово е и сигурен доказ дека во Македонија се говорело на македонски, а не бугарски (Точка 4). Еднаквоста е повеќе од очигледна, доколку јазикот што го говореле Словените во Македонија не е бугарски, автоматски и самите тие не се Бугари. Тоа говори и дека бугарската Егзархија, формирана како национална црква на бугарскиот народ, нема што да бара во Македонија каде што живеат Македонци. Самото ова обвинување коешто толку жестоко ја напаѓа Охридската архиепископија и нејзиното можно возобновување ја потврдува и неиздржаноста на бугарската лага која што ни се наметнува низ годините дека Охридската архиепископија била бугарска црква. Доколку Охридската архиепископија била бугарска црква, а знаеме дека истата е укината последна од Помесни православни цркви на Балканот (1767), Бугарите при своето дејствување за формирање на бугарска национална (помесна) црква би се повикале да ја обноват Охридската архиепископија, а тие тоа не го сторија. Овој Документ (Обвинение) против митрополитот Теодосиј е еден од најјасните докази против Бугарија и бугарската Егзархија, а воедно и против сите останати пропаганди во Македонија. Ова Обвинение јасно ги разоткрива нивните територијални претензии и асимилатоски дејствија вршени во минатото во однос на Македонија и Македонците. За жал овие дејствија никогаш не престанале, и денес македонскиот народ од страна на Грција, Бугарија и Србија е понижуван и негиран во однос на сите сегменти коишто го потврдуваат неговото вековно постоење: историјата, јазикот, името, државата, националните симболи..

Дека во Македонија живееле и живеат Македонци, а не Грци, Бугари или, пак, Срби сведочи и големиот револт кај Македонците околу сменувањето на митрополитот Теодосиј од Скопската епархија. Револт манифестиран не само во Скопската епархија, туку низ цела Македонија. Колку и да се труделе Грчката, Српската и Бугарската пропаганда да го уништат македонскиот народ толку повеќе му давале пламен на македонскиот оган. Серес, Скопје, Тетово, Гостивар, Охрид, Прилеп, Велес со околините барале да се ослободи митрополитот и да се врати на челото на Скопската епархија, доколку истото не биде направено црковно-училишните општини од овие градови самите ќе пристапат кон возобновување на Охридската архиепископија во Унија со Римокатолоичката црква. Ова не било само револт испровоциран од сменувањето на митрополитот Теодосиј, туку воедно и крик за христијанска љубов и рабирање од страна на Егзархијата и Цариградската патријаршија, коишто со сите сили се обидувале да го однародат и асимилираат македонскиот народ. Дека ова бил повик до останатите христијани да му помогнат на македонскиот народ да ја посведочи својата посебност сведочат и изјавите, молбите и прогласите дадени на јавните собири на кои што се барало враќање на митрополитот Теодосиј.

„Зарем мислите дека сме слепи и толку не можеме да разбереме дека во исто време ние не можеме да бидеме и Грци и Срби и Бугари. А, кога се најде човек да се избори за наша црква, врз него се нафрлате како волци. Кандисавте да бидеме поарно и Грци и Срби, само не она што сме си, какви што сме си родени од мајка и татко “ - отец Никола од село Врбјани;

’Од долго време сме заблудени како стадо и сме измамувани од бугарската пропаганда. Ние сме Словени од Македонија од секогаш, такви сакаме да останеме. За да нè побугари, Егзархијата ни го зеде единствениот наш заштитник, митрополитот Теодосиј. [...] бараме дозвола за училишта, во кои нашите деца ќе се учат на мајчин јазик и ќе се воспитуваат во духот на својата православна вера’ - Молба до Цариградската патријаршија од страна на велешката црковно-училишна општина (18 февруари 1892) ^{#sdfootnote32sym - 32} “.

До 1910 митрополитот Теодосиј бил постојано префрлан на различни места од страна на Егзархијата, сè со цел да не му се дозволи да дојде во никаков допир со луѓе истомисленици. Но, во 1910 Скопската епархија повторно останала без епископ, а на народниот собор во Скопје, скопјани побарале да им биде вратен митрополитот Теодосиј. Самото ова сведочи дека негодувањата изразени при смената на митрополитот Теодосиј не биле времени, туку споменот за македонскиот епископ во Скопје бил многу жив во сеќавањата на скопјани. „Никој друг не примаме, освен нашиот митрополит Теодосиј“. Теодосиј со помош на Петар Поп Арсов ^{#sdfootnote33sym - 33} ја доставил својата кандидатура за митрополит на Скопската епархија. Ова од страна на Егзархијата било протолкувано како повторен обид на митрополитот да го потенцира нерешеното македонско прашање. Одговорот на Егзархијата на ова барање од скопјани бил предвидлив. Таа преку печатот се обидела да го компромитира Теодосиј повторувајќи ги јавно обвиненијата со коишто го лиши од скопската катедра, со ова воедно се обидела и да го правда неговото не поставување на Скопски митрополит.

Остатокот од својот живот митрополитот Теодосиј го посветува на научна работа, на пишување и превод на книги со религиозно-философска тематика. Негови оригинални дела се: „Упатство на православниот свештеник за бракот“, „Два поучни трактата за човековата душа и за Бога“, „Мал архиерејски молитвословник“, „Енеидата, Буколиките и Георгиките од Вергилија“, „Кратко раководство за должностите на свештеникот“ и „Правилник на Епиктета или правила за спокоен живот“; преводи: „Потеклото на човекот и хармонијата меѓу христијанството и науката“ од грчкиот философ И. Скалцуни, „Загубениот рај “ од Џ. Милтон, „Мачениците или победата на христијанската религија“ од Шатобријан, „Животот на Исус Христос“ од Ф. В. Ферар, „Придобиениот рај“ од Џ. Милтон. По неговата смрт пронајдени се ракописи на недовршени дела кои што се чуваат во Бугарската академија на науките во Софија.

Крајот од својот живот митрополитот Теодосиј го поминува во Духовната академија во Софија, каде што и починува на 1 февруари 1926.

и обидот да се возобнови вековната црква на македонскиот народ

- Охридската архиепископија -

дуле напиша: Vladimir88 напиша: [QUOTE=дуле] Инаку како тоа бугарски иконописци кога види отецот Теодосиј што зборува за бугарите, србите, и грците што правеле во Македонија.. Дефинитивно кога го читам отецот Теодосиј си викам Каков народ сме биле ние од сите сме страдале.... Па не знаев што влавот Теодосиj Гологанов е знаел анлиски език.... А знаеш ли што Теодосиj е бугарски академик во БАНУ? (у нас академиjата е без уметности и затоа се кзва само БАН). Запомни - Теодосиj е умрел како бугарски академик!!!!

3. 2. Одделување од Егзархијата и обидот за возобнова на

        Охридската архиепископија

          Своето дејствување за возобнова на Охридската архиепи-скопија Теодосиј почнува да го манифестира уште во 1885 кога и е хиротонисан за епископ Скопски. Во овој период тој има блиска соработка со „Македонскиот комитет“ од Софија преку Коста Групчев. Групчев сведочи дека Теодосиј бил подготвен да застане на чело Охридската архиепископија доколку истата се возобнови #_ftn1 - - -           Мигот за возобновување на Охридската архиепископија го гледал во бератите за егзархиски епископи во Македонија. Во рамките на Егзархијата имало неколкумина архимандрити и епископи Македонци коишто според него, ја подржувале идејата за возобнова на вековната македонска Архиепископија. Само сите македонски епархии здружено би можеле да ја возобноват Охридската архиепископија, во спротивно истото би било невозможно, смета Теодосиј. Само вака може да се протолкува неговото спротивставување на Прилепската црковно-училишна општина којашто преку свештеникот Спасе Игуменов се обидела да се одвои од Егзархијата и да добие признавање како самостојна црковно-училишна општина од страна на Цариградската патријаршија. Ова го потврдува и самиот Теодосиј кој во разговор со свештеникот Спасе, при што напомнува дека не е спротивен на такви преговори со Цариградската патријаршија, но само доколку истите се водат во името на целиот македонски народ. Не треба се работи за признавање на самостојноста на само една македонска црковно-училишна општина, туку за законски (канонски) возобновена Охридска архиепископија:

            „Бидејќи сме си имале славна Охридска архиепископија, потребно е да си ја обновиме за цела Македонија. Меѓутоа, уште не е созреано времето, ниту има поволни услови да се тргне по тој пат“ #_ftn2 - - - - .

          Иако Теодосиј соработувал со „Македонскиот комитет“ кој бил под влијание на Српската пропаганда, самиот воопшто не ги делел интересите и мислењата на српската Влада. Ова го потврдува и Коста Групчев кој во својот извештај до Стојан Новаковиќ вели дека Теодосиј сакал да ја возобнови Охридската архиепископија преку Цариградската патријаршија, но на македонска основа, и дека самиот тој [Теодосиј] воопшто не го симпатизира србизмот и не сака да прави никакви компромиси со српската Влада #_ftn3 - - -           Подоцна Теодосиј очигледно го изменил својот став кон неправењето компромиси со српската Влада. Ова може да се заклучи од разговорот воден со српскиот конзул во Солун - Христиќ, со кого што се сретнал на бродот за Цариград при своето враќање од Скопје (април 1890). Според Христиќ, Теодосиј се жалел на грчката и српска акција во Скопје против него, што како последица довело до негово присилно изгонување од градот. Ниту српската, ниту грчката политика немаат штета од него [Теодосиј], бидејќи според него тие дејствуваат во Македонија само од страв од создавање на Голема Бугарија. Тој е родум Македонец и не е приврзан кон Егзархијата и доколку се создадат објективни услови би се откажал од неа за сметка на возобновена Охридска архиепископија. При возобновувањето на Охридската архиеписко-пија, според Теодосиј, требало да бидат опфатени сите македонски епархии #_ftn4 - - -           Можеби овие размислувања на митрополитот Теодосиј заедно со неговата дејност и активната преписка со Македонските црковно-училишни општини биле повод за обидот на егзархот Јосиф I да го смени Теодосиј од скопската катедра со архиман-дритот Константин.

          На 30 јули 1890 митрополитот Теодосиј пристигнал во Скопје. Веднаш по своето пристигнуваање започнал со остварувањето на својата идеја за возобнова на Охридската архиепископија. За оваа цел, најпрво требало да ги неутрализира туѓите верски пропаганди во својата епархија. Како егзархиски митрополит бил одговорен за сите Егзархиски црковно-училишни општини во својата епархија, а со самото тоа имал и власт да ги избира или менува нивните членови. Па така, набргу по своето пристигнување го заменил директорот на скопското училиште бугаринот Антон Наследников #_ftn5 - - - на општините и директоритe на училиштата кои биле Бугари или приврзаници на Егзархијата и бугарската пропаганда #_ftn6 - - -           Својата дејност митрополитот Теодосиј ја концентрирал најпрво на ослабувањето на туѓите црковно-национални пропа-ганди во својата епархија. Знаејќи дека во тој период постои несогласување помеѓу Српската и Грчката пропаганда во Скопската епархија околу тоа кому треба истата да припадне, Теодосиј се одлучил да се замеша. Знаејќи дека во неговата епархија поголемиот дел од патријаршиските приврзаници не се Грци, ниту, пак, Срби, туку Власи, Теодосиј наредил во скопскиот храм „Св. Богородица“ за време на богослуженијата Евангелието да се чита само на црковно-словенски, туку и на влашки јазик. Ова довело до нагло намалување на бројот на скопските  партијаршиски приврзаници.

          Слична тактика употребил и во Куманово каде Српската пропаганда била силна. Со цел да ги привлече кумановчани, ракоположил неколку свештеници при храмот „Св. Никола“. Лицата кои ги ракоположил биле блиски до Српската пропаганда, па преку нив успеал да оддели голем број од патријаршиските приврзаници.

          Во декември 1890 го посетил Тетово. Неговите дејствија биле познати на тетовчани коишто и покрај забраната од грчкиот митрополит Паисиј, да не му се дозволи на митрополитот Теодосиј да богослужи во тетовскиот храм тие му ја отвориле црквата. Пречекот на митрополитот Теодосиј во Тетово бил толку свечен што предизвикал револт кај тетовските Турци коишто се пожалиле кај тетовскиот бег - Есад дека таков убав дочек немал ниту турскиот султан и барале митрополитот Теодосиј веднаш да биде протеран од Тетово.

          Најдиректен удар на Бугарската црковно-национална пропаганда, а со самото тоа и против Егзархијата, митрополитот Теодосиј извршил преку враќање на самостојноста на црковно-училишните општини од својата епархија. За таа цел, наредил да се одржат нови избори за органите на црковно-училишните општини, при тоа, го укинал дотогашниот изборен модел според кој гласале само делегирани кандидати од коишто, подоцна истите избирале општински членови. Теодисиј наредил при изборот на општинските членови да присуствуваат сите членови на општината. Ова довело до целосно менување на ликот на црковно-училишните општини од Скопската епархија.

          Како вовед во новите избори митрополитот Теодосиј во октомври го назначил за свој секретар неговиот внук Иван Гологанов, а за чиновник на Митрополијата Томо Јанакиев припадник на македонскиот еснаф.    

          Изборите почнале на 20 декември 1890 во градот Штип, по што следувале и другите градови, истите траеле до 31 декември 1890. Единствено во Скопје митрополитот Теодосиј го одложил изборот. Во сите градови на чело од црковно-училишните општини застанале претставници од македонскиот еснаф. Изборот на новите членови за Скопската црковно-училишна општина бил извршен на 19 јануари 1891. Во Скопје како и во другите градови од Епархијата на чело од општината застанале луѓе од македонскиот еснаф.

          Сето ова довело до големи негодувања кај егзархиските приврзаници, а воедно и кај самата Егзархија, но митрополитот Теодосиј ја имал подршката од македонскиот народ и македонскиот еснаф. Во борба против Егзархијата на ред следувало заменување на епархиските советници. Егзархиските епархиски советници не можеле да се помират со ненадејното губење на позициите што изминатите години ги градела Егзархијата. Во својот протест до митрополитот Теодосиј тие се заканиле со оставки доколку не бидат поништени изборите и доколку повторените избори не бидат според стариот егзархиски модел. Митрополитот Теодосиј не подлегнал под овие закани туку ја уважил оставката на епархиските советници и на 31 јануари 1891 распишал избор на нови епархиски советници #_ftn7 - - -           Егзархиските преставници не се лимитирале само на протести во градовите од епархијата, туку испраќале и писма до Егзархот. Одговорот на Егзархот бил гневен, но митрополитот Теодосиј не дозволил да биде заплашен, бидејќи веќе јасно се гледало неговото антиегзархиско дејствување. Подржан од народот продожил со остварување на својата идеја да ја оддели Скопската епархија од Егзархијата. Во одговор на Егзархот Теодосиј барал да му биде испратен егзархиски Устав кој е одобрен од страна на Отоманската империја, што Егзархот не можел да го стори. Уставот на бугарската Егзархија не бил призаен од страна на Отоманската империја!

          Во своите акции Теодосиј го следел примерот на туѓите пропаганди. Најчесто користено средство на едни против други била месната турска власт која за одреден финансиски надомест го помагала и донесувала одлуки во полза на оној што ќе плател повеќе. Финансиите, според Теодосиј, имале важна улога и во неговото дејствување за возобнова на Охридската архиепископија. Самиот тој, бил свесен дека сè додека тој, Епархијата и црковно-училишните општини се финансирани од страна на бугарската Егзархија нема да може да се оддели од истата. Но сепак, знаејќи дека македонското население сè уште не е доволно силно самото да ги финансира овие институции, се обидувал на секој начин да извлече поголеми средства од Егзархијата. За оваа цел, а со помош од Иван Гологанов изнаоѓал најразлични начини да добие средства од Егзархијата коишто ги чувал за исполнување на своите понатамошни планови. Но, Егзархот ја разбрал идејата на Теодосиј, па почнал да го уценува и да се обидува со финансиски средства да го одоброволи да ги поништи своите одлуки и да ги сопре своите дејствувања против Егзархијата #_ftn8 - - -           Согледувајќи дека нема да може уште долго да добива финансии од Егзархијата доколку продолжи со реализирање на својот план, Теодосиј се одлучил на една многу непопуларна мерка кај народот - ја зголемил владичнината. Ова довело до револт кај и така сиромашното селско македонско население, но Теодосиј останал упорен, сметајќи дека со тоа: „Ќе можеме да ги издржуваме учителите“ #_ftn9 - - -           Со средствата што ги собрал од Егзархијата и од владичнината пристапил кон отворање на нови училишта по селата, а учителите биле исплаќани не со средства од селаните, туку со средства од епархијата. За учебната 1891/1892 ги отстранил сите учители дојдени од Бугарија и ги заменил со домородни. „Според него, месните учители се оружје самите по себе за отпорот против пропагандите, бидејќи му служат на својот народ“ #_ftn10 - - - I којшто дури и се заканил дека ќе го повика на одговорност доколку Теодосиј продолжи со замената на бугарските учители. Одговорот на Теодосиј бил повеќе од јасен:

          „За Скопската епархија не важат егзархиските правилници, ниту ги признава инструкциите на Егзархијата по однос на управувањето со учебното дело и пансионите. Егзархиските правилници немаат важност во Скопската епархија, бидејќи епархијата си има свој господар“ #_ftn11 - - -  

          За сите активности на митрополитот Теодосиј, Егзархијата и бугарската Влада биле темелно и постојано известувани од страна на своите приврзаници. Отворањето на српското училиште во Скопје на 29 мај 1891 било последна капка во чашата на бугарското трпение. Егзархот и бугарската Влада веќе не се двоумеле околу сменувањето на Теодосиј од Скопската катедра, единствена причина поради којашто го одолговлекувале ова бил стравот да не го изгубат бератот за Скопје. На почетокот од јуни 1891 егзархот Јосиф I го повикал митрополитот Теодосиј да појде во Цариград и да ја образложи и оправда својата дејност во Скопската епархија. На ова, Теодосиј не одговорил по што следувале уште две покани #_ftn12 - - - - - persona non grata #_ftn14 - - - - .

          Согледувајќи дека нема да може уште долго самиот да ги одбива нападите од Егзархијата, бугарската Влата, Грчката и Српската пропаганда, митрополитот Теодосиј се обидел да ги анимира и останатите македонски великодостојници. Ова ни го потврдува неговото писмо до архимандритот Дионисиј во Софија, испратено на 22 јуни 1891:

          „Чудна е промислата Божја, а уште почудни се патиштата Негови. Христос проповедаше љубов меѓу луѓето и за неа отиде на Крст, а ние луѓето, во името на таа Христова љубов, со Неговиот најсвет симбол - Крстот, шириме меѓу луѓето најголема омраза и ги потиснуваме духовно и национално убедувајќи ги дека добро им чиниме. Така и нашата света Егзархија на чело со блажениот Егзарх Јосиф I прави севозможно да го убеди кутриот македонски народ дека му го мисли доброто, дека се грижи за неговата сегашност и иднина и дека сака да го извади од темнината на националното несознавање и од него да создаде свети Бугари. А не треба многу да те убедувам, премил брате во Христа, дека нашата Егзархија со својата црковна и просветна дејност тука во Македонија врши всушност најмизерна задача, му го одзема името на еден народ и го заменува со друго, му го одзема мајчиниот јазик и го заменува со туѓ, за да $ обезбеди на својата влада и на своите бугарски чорбаџии да си ја прошират трговијата и на туѓа територија. А како ова ти ќе го наречеш, драги брате, ако не ново ропство пострашно од турското. Турците земаат имоти и животи на рајата, но не посегнуваат врз неговиот дух. Тие го уништуваат телото, но духот го почитуваат. А нашата света Егзархија го убива ова другото, постојаното. Тоа ли е братски и христијански однос? [...] Мое мислење е дека ние духовниците, по потекло Македонци, треба да се здружиме и да го кренеме нашиот народ да се разбуди, да ѓи отфрли туѓинските управи, да ги отфрли и Патријаршијата и Егзархијата, и да се обедини духовно во крилото на Охридската архиепископија, неговата вистинска мајка црква. Не е ли крајно време да се запре националното движење на еден ист народ само поради тоа што едни ја признаваат Патријаршијата, а други Егзархијата, додека третиот му се поклонува на Мухамед. Не е ли крајно време да се сопре омразата меѓу брат и брат? А како тоа може да се стори ако не преку своја народна Црква, преку Охридската архиепископија. Јас ќе бидам искрен драги брате во Христа и отворено ќе ти речам: ’Ние Македонците немаме толку мака од Турците, колку од Грците, Бугарите и Србите, кои како орли на мрша се впуштија во оваа наша многустрадална земја и сакаат да ја расчеречат’“ #_ftn15 - - -  

          На барање од архимадритот Дионисиј митрополитот Теодосиј го потврдил својот став за обнова на Охридската архиепископија со писмо од 24 јули 1891 во кое го изложува и уредувањето на возобновената Охридска архиепископија, како и составот на епископите. Писмото е потпишано од страна на Крсто Бочваров од Скопје. Препис од истово стигнал и до Егзархот кој побарал информации за тоа кој е Крсто Бочваров, на што му било одговорено дека такво лице во Скопје нема.

          Следниот чекор на Теодосиј било повлекување од употреба на егзархиските документи и формулари и изготвување на посебен правилник, документација и формулари за Скопската епархија во чиј што наслов било изоставено името на Егзархијата - „Българска Екзархия“ #_ftn16 - - - - -           Во овој период и Српската пропаганда го засилила своето дејствување преку српскиот конзул во Скопје - Кариќ. Гледајќи дека митрополитот Теодосиј веќе и јавно е напаѓан од страна на Егзархијата, Кариќ сметал дека ќе може да го привлече кон Српската пропаганда ветувајќи му возобновување на Охридската архиепископија со помош на Цариградската патријаршија. Според планот на Кариќ, Охридската Архиепископијата би била под јурисдикција Карловачката митрополија. За оваа идеја, Кариќ се консултирал и со Стојан Новаковиќ којшто предложил да го поткупат Теодосиј. Во своето писмо до српската Влада во кое бара средства за да го поткупи Теодосиј, Кариќ искажува и една голема вистина, а воедно и потврда за непостоење на Бугари и Срби во Македонија:

          „Како во среден век во Европа, така и во областа на нашата пропаганда во Македонија и денес залудно се бара чувство на српска или бугарска свест кај народот. Такви чувства нема [...] иницијатор на секоја работа и кај најзагрижениот тукашен „Бугарин“ е грубиот материјален интерес. И таканаречениот „Србин“ за работа околу ширење на српството бара да му се плати добро како и на Турчинот, кој ни ги нуди своите услуги. Разликата воопшто не постои. Доколку  ми отпуштите пари, за кусо време ќе ги придобијам на своја страна сите егзархиски попови, на чело со митрополитот Теодосиј. Првенството меѓу нас и Бугарите ќе се реши со ќесе“ #_ftn18 - - -          

На ова српската Влада одговорила со испраќање на финансии за реализирање на планот на Кариќ. Но, иако со својето дејствување Српската пропаганда успеала да привлече некои свештеници, сепак нивниот број бил мал, а митрополитот Теодосиј воопшто не сакал ниту да разговара со конзулот. Што се однесува, пак, до нејзиниот настап во училиштата, таму таа забележала поголем успех. Ова се должело на делењето бесплатни учебници и учебни помагала коишто, пак, биле наплатувани во егзархиските училишта. На овој напад од страна на српската пропаганда, Теодосиј одговорил како што посочивме и претходно со отворање на селски училишта на сметка на Скопската епархија. За ова српскиот учител од Кратово - Ѓорѓи Стоилковиќ, вели:

          „Јас лесно ќе се справев со егзархистите во Кратово, ако владиката Теодосиј не водеше демагошка политика. Тој почна да отвора училишта по селата за своја сметка, а учителите лично да ги плаќа [...] На широкото народно собрание владиката Теодосиј недвосмислено се искажа и против Српската и против Бугарската пропаганда, повикувајќи го народот на единство“ #_ftn19 - - - -

          Иако Теодосиј успевал успешно да ги одбива нападите од туѓите пропаганди, сепак неговата финансика моќ се намалувала и не можел уште долго да се натпреварува со касите на Бугарското и Српското кнежевство. Притиснат од сите страни, митрополитот Теодосиј се одлучил да го направи и конечниот чекор за одделување од Егзархијата и возобновување на Охридската архи-епископија како Црква на македонскиот народ #_ftn20 - - -           Ова го потврдува и самиот Егзарх во писмо до Синодот на бугарската Егзархија во кое говори за одлуката на митрополитот Теодосиј да отпечати посебни документи за Скопската епархија испуштајќи го насловот „Българска Екзархия“:

          „Ако Неговото Високопреосвештенство не ја презираше Егзархијата и не се стремеше кон самостојност и независност, ќе ги отпечатеше горе над вулите приличните и светите за нас зборови „Българска Екзархия“. Меѓутоа, тој се занесува со мислата да создава нова Црква, на која секако тој смета да биде поглавар“ #_ftn21 - - -  

          Очигледно Егзархот не знаел, или, пак, не сакал да знае дека Охридската архиепископија не е нова Црква, истата е основана од св. Климент Охридски,  ученикот на св. браќа Кирил и Методиј.

          Подготовките за одделување од Егзархијата, митрополитот Теодосиј ги започнал со посета на градовите и селата од својата епархија. При тоа, имал разговори со црковно-училишните општини на коишто јавно ја искажал својата намера да ја возобнови Охридската архиепископија и го повикал населението на единство. Меѓу другото, на при овие разговори наложил да се соберат сите стари македонско-словенски ракописи и книги од Епархијата и да се чуваат на сигурно. Заштитата на македонските-словенски ракописи била итна,  бидејќи бугарските учители и егзархиски службеници изнеле многу од македонските ракописи од Македонија и истите најчесто завршувале во музеите во Бугарија, Србија и Русија #_ftn22 - - -  

          „Теодосиј сега ја смени тактиката. Исплашен од евентуалното сменување тој настапува на словенско-македонска основа. Патува по Епархијата и има приличен успех. Ако вака продолжи, тешко ќе излеземе на крај со него. Сепак, во надеж сум, дека Егзархијата ќе успее да го отстрани од Скопската епархија“ #_ftn23 - - -  

          Втор чекор во остварувањето на теодосиевиот план било, да се привлече турската власт. Ва ова митрополитот Теодосиј бил помогнат од австро-унгарскиот конзул во Скопје - Шмукер #_ftn24 - - -   Теодосиј лошо проценил дека скопскиот валија ќе може да му помогне. Истиот немал компетенции да одлучува за работи како што е возобновување на една Црква.

          Понатаму, митрополитот Теодосиј својата дејност ја продолжил во насока на анимирање и привлекување на останатите македонски епархии. Најревносна во прифаќањето на идејата да се возобнови Охридската архиепископија била самостојната Прилепска црковно-училишна општина на чело со свештеникот Спасе Игуменов. Последниов, требало да се поврзе со македонските црковно-училишни општини од Пелагониско и Охридско и заеднички да поднесат молба до Високата Порта за возобнова на Охридската архиепископија. Иста молба требало да биде поднесена и до Цариградската патријаршија заради добивање на канонско признавање и од страна на останатите Помесни православни цркви. Возобновената Охридска архиепископија на тој начин би била во канонско единство со Цариградската патријаршија и сите останати Помесни православни цркви.

          Но, Цариградската патријаршија не ја одобрувала идејата на митрополитот Теодосиј да ја возобнови Охридската архиеписко-пија, но ниту, пак, направила нешто за да ги сопре гласовите дека истата ќе биде возобновена и во канонско единство со неа.

          Кон крајот на месец ноември 1891 започнале преговори помеѓу Цариградската патријаршија и митрополитот Теодосиј. За ова исвестуваат неколку грчки весници од тој период како што се: „Неологос“, „Константинополис“, „Фарос тис македониас“. Овие весници одат дотаму што пренесуваат дека бил постигнат и договор помеѓу дотогашниот „шизматик“ митрополитот Теодосиј и Цариградската патријаршија, при што Теодосиј повторно се вратил во крилото на „мајката црква“. Но ова воопшто не било точно.

          Всушност, Цариградската патријаршија во започнатите преговори во Скопје помеѓу Теодосиј и грчкиот конзул јасно изјавила дека го прифаќа митрополитот Теодосиј под нејзина канонска јурисдикција, но не прифатила ниту еден од условите на митрополитот Теодосиј, односно возобновување на Охридската архиепископија.

          Од ова се гледа дека единствениот повод што Цариградската патријаршија дозволила воопшто да има преговори помеѓу неа и митрополитот Теодосиј е желбата да си ги поврати епархиите во Македонија изгубени при создавањето на бугарската Егзархија.

          Следејќи ги дејствијата на митрополитот Теодосиј и уплашени од можното возобновување на Охридската архиепископија, а со тоа и губење на сите македонски епархии, Егзархијата и бугарската Влада на 23 ноември 1891 побарале од Високата порта митрополитот Теодосиј со сила да биде доведен во Цариград. Во тој миг претходно дадените 200 турски лири на скопскиот валија биле добредојдени, бидејќи тој му дозволил на митрополитот Теодосиј да го продолжи својот престој во Скопје.

          Соочен со заканата присилно да биде одведен во Цариград, митрополитот Теодосиј бил принуден да прибегне кон веќе испробаното средство од страна на македонските епархии во борбата против туѓите црковно-национални пропаганди - Унија со Римокатоличката црква. Иако, самиот неколку пати остро се спротивставувал на употребата на ова средство за заштита од Грчката, Бугарската и Српската црковно-национална пропаганда, немајќи повеќе кому од Православните цркви да се обрати се одлучил на овој чекор. За таа цел, веќе на 25 ноември 1891 се сретнал со австро-унгарскиот конзул Шмукер кој веќе неколкупати порано му помогнал во односите со турските власти и побарал од истиов да го поврзе со Римокатоличката црква. Овој чекор воедно му обезбедувал на митрополитот Теодосиј доколку турската власт се обиде со сила да го одведе во Цариград да ја има заштитата на Австро-унгарија како застапничка и заштитничка на римо-католицизмот во Отоманската империја. Истиот ден митрополитот Теодосиј преку конзулот Шмукер испратил писмо до Конгрегацијата за пропаганда на верата во Рим. Во тој период во Рим се наоѓал и цариградскиот апостолски нунциј Аугусто Бонети. Конгрегацијата за пропаганда на верата имајќи лошо искуство со Македонците, кои веќе неколкупати во текот на XIX век стапувале во Унија со Римокатоличката црква и исто толку пати ја напуштиле истата по исполнувањето на нивните барања од страна на Цариградската патријаршија, не брзала да ја потврди Унијата. Сакајќи да се увери во постојаноста и искреноста на митрополитот Теодосиј за Унија со Римокатоличката црква бил испратен во Скопје Аугусто Бонети. Бонети требало да се сретне со митрополитот Теодосиј и да ги прецизира деталите околу стапувањето на Скопската епархија во Унија со Римокатоличката црква.

          Веќе на 3 декември, Апостолскиот нунциј Аугусто Бонети се сретнал со митрополитот Теодосиј. Во разговорите коишто следувале била потврдена решеноста и искреноста на митрополи-тот Теодосиј да ја возобнови Охридската архиепископија, како Црква на македонскиот народ, а којашто ќе биде во канонско единство со Римокатоличката црква преку нејзиниот поглавар папата.

          Во своето писмо до папата Лав XIII митрополитот Теодосиј, вели:

          „Од свое име и од името на целата православна паства во Македонија, да не прими во крилото на Римокатоличката црква, откако ќе ја обнови стародревната Охридска архиепископија, незаконски укината од султанот Мустафа III во 1767 [...] нашата желба произлегува од историското право на македонскиот православен народ да се ослободи од јурисдикцијата на туѓинските цркви, Бугарската егзархија и цариградската патријаршија, да се обедини во својата единствена православна црква и да ги добие сите белези на народ кој има право на самостоен духовен и културно-просветен живот“ #_ftn25 - - -  

          Но, исто така митрополитот Теодосиј поставил и услови според коишто би се пристапило кон ова единство. Условите кои што ги поставил митрополитот Теодосиј се следниве:

          „1) Обнова на Охридската архиепископија која ќе биде во       канонско единство со Римокатоличката црква;

            2) На чело на обновената Охридска архиепископија ќе биде лично тој, Теодосиј;

            3) другите луѓе од високиот клир и нискиот клир (епископи, свештеници, свештеномонаси и мирски свештеници) да бидат родум Македонци и назначувани од архиепископот, а епископите номинално потврдувани  од папата;

            4) границите на Архиепископијата да се поклопуваат со границите на провинцијата Македонија;

            5) старите унијати од Кукушко-полјанската и Струмичката епархија да се изделат од јурисдикцијата на унијатскиот архиепископ во Цариград Нил Изворов и да се приклучат како епархии под јурисдикција на охридскиот архиепископ;

            6) католичките мисионери, со исклучок на затечените во просветно-добротворните институции во Македонија, да не се мешаат во внатрешниот црковно-просветен живот во Архиепископијата #_ftn26 - - - “

 П.С. Документиве ги посочувам за оние кои навистина сакаат да дознаат нешто повеќе за Гологанов, а не за оние што мислат дека веќе знаат се за него.

Za golemo-bugarskata propaganda i otporot na makedonskit narod kon nea mnogu zboruvaat i dvete pisma na Petko Racev Slavejkov, inaku bugarski poet i opstestvenik, koj bil praten od bugarskiot egzarh vo Makedonija da go sopre dvizenjeto na makedoncite protiv Bugarskata egzarhija, a za obnovuvanje na avtokefalnosta na Ohridskata arhiepiskopija. Pismata se isprateni vo 1874 godina do bugarskiot egzarh i tuka se samo izvadoci od niv:

“Vase blazenstvo,

Vo Solun pristignav na 14 minatiot mesec (januari 1874 g.) vecerta. Vednas uspeav da se sretnam so site povazni mesni i nekoi drugi lica od drugite makedonski gardovi…
…Za ova vreme dodeka sum vo Makedonija jas go konstatirav ona sto od poodamna go znaeme i za koe pisuvavme pred tri godini. I sega kako i togas, kako i pred dvaesetina godini, stanuva zbor za makedonskoto prasanje. Vo razgovor so nekoi makedonski “patrioti” razbrav deka ova dvizenje, koe pred samo nekolku godini bese “goli zborovi”, sega e jasno precizirana misla: Makedoncite ne se Bugari i tie uporno nastojuvaat, bez ogled na cenata, da se zdobijat so svoja oddelna crkva.
Vo toj svoj partikularizam imaat podrska od nekoi crkovni visokodostojnici vo Carigrad, osobeno od Visokoprosveteniot Natanail Ohridski, Panaret Plovdivski, Anhimandritot Hariton Karauzov…

…Osobena aktivnost vo sirenjeto na idejata za obnova na Ohridskata arhiepiskopija pokazuva nam poznatiot Kuzman Sapkarev od Ohrid, koj postojano skita od Ohrid do Kukus i obratno, ne znam na cii patni trosoci. Ne pomalku e aktiven i gospodi Dimitar Makedonski, “makedonskiot ucebnikar” koj prima plata kako ucitel od Egzarhijata…
…Posebno vnimanie, Vase Blazenstvo, treba da se obrne na negovoto visokopreosvestenstvo Natanail, koj im vetuva na mesnite luge stom ke dojde vo svojata eparhija, oti keprevzeme cekori za obnova na Ohridsta arhiepiskopija…
…Prasanjeto so dedo Nil e mosne delikatno… …Kako egzarhiski pratenik, toj kako najinformiran gi siri glasovite za spogodbata so Patrijarsijata.

Vo vtoroto pismo Slavejkov ke napise:

…Imam licen vpecatok, Vase blazenstvo, deka nikoj tuka ne moli za vistinska unija so Rimokatolickata crkva. Taa treba da bide sredstvo za obnova na Ohridskata arhiepiskopija. Ova go cuvstvuvaat i katolickite sredini i zatoa nemaat golema doverba vo lugeto so koi pregovaraat. Zatoa smetam deka ne docna da se dejstvuva…
…Predvodi Kukus, po nego ide Dojran, socuvstvuvaat Strumica, Malesevo, Dojran. Po niv klinkaat solunskite, melnickite, serskite, dramskite sela…
…agentite i privrzanicite na unijata vo razgovorot sto go vodev ne slucajno smetaat deka samo preku unijata moze da se postigne razresuvanje na “makedonskoto prasanje”… …Tie zboruvaat za makedonskoto prasanje vrz crkovna osnova, no istovremeno gi pothranuvaat starite separatisticki tendencii kaj Makedoncite preku Unijata da se sozdade edna nova etnicka oblast… …Veke i vo komunikacioniot jazik na makedonskite dejci se zboruva za makedonskoto dvizenje pod koe treba da se podrazbira nezavisno nacionalno i crkovno pomiruvanje…

Sl. Dimevski. Dve pisma na Petko Racev Slavejkov za makedonizmot. - Razgledi XIV, 5 (1972). Str. 561-566

По Руско-турската војна е потпишан Санстефанскиот договор, а набрзо потоа и Берлинскиот мировен договор. Поради својата вмешаност во Руско-турската војна егзархот Јосиф I морал да го напушти Цариград, а за свој заменик (протосинѓел) го назначил архимандритот Теодосиј и шестчлена комисија #_ftn1 -

1. CDIA - Sofi®. Protokol na ekzarh. pisma. ^ast V (1878-1880), Br.172 od 20-IX-1878, (izbranata komisija od papski delegati se podgotvuva za pat vo Carigrad da pregovara za unijatstvo).
2. CDIA - Sofi®. Protokol na ekzarh. pisma. ^ast V (1878-1880), Br.173 od 23-IX-1878, (Rusite pobarale od Teodosij da se najde na~in da ja onevozmo`i papskata delegacija da dojde vo Carigrad).